Bin yılı aşkın saltanatının son dönemlerinde aşşığın tahtına varis olabilecek çeşitli oyunlar ortaya çıktı. Portakal, ceviz, fındık, ilik/düğme, kutu/gazozkapağı bunlardan bazılarıdır. Hiç biri uzun soluklu olmadı, zaman hızlandıkça bunların ömrü kısaldı. Bu dönemin son gözde oyunu bilye...
Kendisiyle tanışıklığımız tuhaftır... Çullugızı Şerife Haykır'ın torunu İbrahim Zenger, her yaz tatilinin bir kısmını köyde geçirirdi. Sonradan büyüyünce ziyaretler bitti, ama henüz çocukluk devresi tatillerinde, yanında getirdiği ilginç oyuncaklar ilgimizi çekerdi. O sene, 'meşe' dediği renkli yuvarlak şeylerle geldi. Bizimse en popüler oyunumuz kutu ve bildiğimiz tek meşe de odun idi. Elimize dahi almadığımız, ne işe yaradığını, nasıl oynandığını bilmediğimiz bilye ile tanışmamız böyle soğuk oldu...
İbrahim gittikten bir müddet sonra Kelsüleyman'ın dükkanda satılmaya başlamış. Aldık. Bunlar içinde üç dört renk dilimi plakayla süslenmiş bilyelerdi, estetik açıdan müthiş yelkenli gibi görünürlerdi... Sonra başkaları da sattı aynı bilyelerden... İşler kızışıp bir sektöre dönüştükçe bilyelerin güzelliği de kaybolmaya başladı. Belirgin renk cümbüşü, yerini belli belirsiz, tüy gibi hafif çizgilere bıraktı... İlk zamanlarda nasıl tutacağımızı, fırlatacağımızı bilmezken kısa bir süre sonra çeşit çeşit oyun türleri keşfettik, öğrendik. Bir yıl gibi kısa sürede artık herkes bilye oynuyordu. Böylece rengarenk sırça yuvarlaklar, sokakların hakimi oluverdi...
Peşinen söylemek lazım; bilye, toprak zemin ister. Parkede, asfaltta, betonda mümkün değil oynayamazsın. Yer toprak olsun da... Çamur deryası da olsa, kar buz ortalığı kasıp kavursa da bilye oynamaya engel değildir. Hatta ilk zamanlarda, henüz zihnimizi kutu kurallarından arındıramadığımız vakitler oynadığımız bilye oyunlarında, çamuru avantaja bile çevirirdik.
Kutu oyununun bir türünden aşina olduğumuz şekilde, rakibin bilyesini vurma yahut ona bir karış yaklaşmaya dayalı oynadık. İki, üç, dört kişiyle oynanabilen bu oyunda, sırasına göre herkes kendine en yakın rakibin bilyesine nişan alarak atışını yapar. İsabet ettirir, nişanladığını vurursan bir bilye kazanmış olursun. Atışı hızlı yapmakta fayda var, çünkü vuramayıp da rakibin yakınlarında kalırsa, sıra ona geçeceğinden rakip için kolay bir hedef durumuna düşersin. Hızlı attığında vuramasan bile, rakibine kolay pozisyon bırakmazsın... Burada sayı kazanmanın başka bir yolu daha var. Vuramasan bile, hedefindeki bilyenin bir karış veya daha kısa yakınına düşürürsen yine bir bilye ütmüş sayılırsın. Tabi bu atışı yavaş yapman gerekir. Yerlerin kuru olduğu zamanlarda çok riskli olan yavaş atış, çamurlu yerlerde tercih edilir. Çünkü doğru atışı yaptığında, bilye lap diye çamura oturur kalır...
İki bilye arasının ölçümünde belirsizlik varsa karışlanır, iki parmağın ucu bilyelere değdiğinde tamamdır. Bir karıştan fazlaysa yandın, avcı iken av oldun... Her elin yapısına göre karışlama tekniği farklıdır. Başparmak sabit olmak kaydıyla, birisinin serçe parmağı daha uzağa değerken, bir başkasının orta parmağı veya yüzük parmağı daha fazla uzayabilir. Bu yüzden karış diye standart bir ölçü birimi yok... Kimin karışı olduğu önemli... Her oyuncunun karış ölçümü kendi eliyle yapılacağından sürpriz sonuçlarla karşılaşabilir. Biri vardı, lüzum hissettiğinde parmaklarını kütletmeye başlar, yeterince uzadığını düşününce karışlar, şaşkın bakışlarımız arasında kazanıp sırıtırdı... Sinir şey...
Hoş karşılanmayan, ama nizami olduğu için bir yaptırımı bulunmayan kusurlu atıştan da burada söz etmek lazım. 'Bılimek' denilen bu atışla, sırayı savmış olursun; ama hakkıyla bir atış değildir. Rakibe pozisyon vermemek için atıyormuş gibi görünürsün. Bu yüzden daha baştan 'bılimek yok' diye geçici bir kuralda uzlaşılabilir.
Vurmalı karışlamalı bu ilk tür oyunumuzu sonraki yıllarda da oynamaya devam ettik. Bu arada, oyunu daha ilginçleştiren bir atış türünü öğrendik. Kimden, bir kaç yıllık yaban macerasından sonra köye dönen Şaşdımoğlu Ziyattin'in Yılmaz Şen'den... Tuhaf ve zor bir atış, daha doğrusu buna atış değil fırlatma demek lazım. Başparmağının tırnağını, ortaparmağın ikinci boğumuna mandal yapıyor; u vaziyetindeki işaret parmağının ucu ile mandaldaki başparmağın şemleği arasında bilye sıkıştırılmış durumda. Tam bu haldeyken yumruğunu yere yatırıyor ve mandalı çekip başparmağı ateşlediğinde gülle/bilye fırlıyor... Yahu biz elimizi o şekle bile sokamayız, bırak namluya bilye yerleştirmeyi, atmayı... Bir de adam çatır çatır attığını vuruyor...
Yılmaz'dan öğrendiğimiz dikmeli oyundu. Bu da yine dikmeli kutunun aynısı... Kendine güvenen oyuna katılıyor, belirlenen miktarda bilye sermayeyi bir çizgi üzerine tek sıra diziyorlar. Sıranın baş tarafı belirleniyor, bu yön belirleme önemli... Dikilen bilye ne kadar çoksa o kadar uzak mesafedeki bir çizgiden atış yapılacak. Atış sırasını belirlemek için de o çizgiye doğru tersine bir atış yapılıyor. Tabi bu atışlar yukarıda anlattığım çetrefilli fırlatma atışından değil, normal bildiğimiz atış... Çizgiye yakınlığına göre atış sırası belirlendi... İlk oyuncu bilye dizisine atışını yapar; baştaki bilyeyi vurup onu diziden çıkarırsa dikili bilyelerin tamamını kazanmış olur, oyun bitti. Ortalarda bir yerdeki bilyeyi vurup çıkarırsa ondan sonrakileri kazanmış olur. Bu ilk atışta isabet yoksa, atış yaptığı bilyenin durd'uğu yerde diğer oyuncuların da atmasını bekler. Bütün oyuncular atışını yaptıktan sonra dizide kalan dikili bilyeler için o meşhur atışlara geçilir. Buradaki sıra da yine baş bilyeye olan mesafeye göre belirlenmiştir. Sıraya dikili bilyeler bitene kadar atışlar tekrar edilir...
Burada ilk bilyeye 'baş', ikincisine 'başaltı' denilir; diğerlerinin özel bir adı yoktur. Yalnız atış yapılan bilyenin adı 'atcek'tir. 'Atacak' anlamına gelen bu kelime, yukarıda aşşık türevi olarak saydığımız bütün oyunlarda kullanılır. Oyun aracı olan nesneler arasından en büyük, güzel ve gösterişli olanı atcek olarak seçilir. Dolayısıyla bilyede atcekler çok güzel ve kıymetli olup onları üttürmek utanç sebebidir...
Atmalı karışlamalı oyundaki atış yapılan bilyelere de atcek denir. Oyun kaybedildiğinde cepten çıkarılan herhangi bir bilye verilir, atceğe dokundurulmaz. Yılmaz'dan öğrendiğimiz atışı zamanla bu karışlamalı oyuna da uyguladık. Atışlar artık o alengirli ve havalı fırlatma ile yer değiştirmişti...
Soğukta sıcakta; toz toprak, yağmur çamur demeden bilye oynamak ne kadar zevkliymiş ki, ortalık kararana kadar oynadığımız olurdu. Kendimizden geçer, evi ekmeği unuturduk. O günleri izleme imkanımız olsaydı, akan burunlar, kirli yenler, ayazdan çatlamış eller, ıslak çoraplar ve mutlu yüzler görürdük. Pantolonun az bir dizinde mutlaka çamur lekesi olduğunu görüp şaşırırdık. Aslında bunda şaşıracak bir şey yok, bilyeyi deklemek/vurmak için iyi nişan almak lazım. Yatman gerekiyorsa yatacak, çökmen gerekiyorsa çökeceksin. Dekciler iyi nişan alır, attığını vururlar... Bazıları da rastgele atar, ama hep vururlar, onlara da 'körnişan' denir... O günün dekcileri de körnişanları da hala aklımda... Neyse, dekcilerin dizleri lekeli; ama cepleri şişkindir. Bilyeyle dolu o cepten şıkırtı eksik olmaz...
Hep ütmek, cepleri doldurmak istiyorsan, üstbaşının perişanlığını göze alacaksın. Evde yiyeceğin zılgıtı bir kenara koyarsak, aslında bu durumu dert edeni görmedim. Islanmışsa sabaha kadar kurur, kuruyan çamur sabahleyin oğuşturarak çıkarılabilir. Ertesi gün toz toprağa bulanmaya devam...
Oyun esnasında atceğin yolunu veya karışlama aralığını temizlemek gerekebilir. Dikili bilyelerle arada bir takım engeller varsa onları kaldırmak için diğer oyunculardan izin isteme bir kurala bağlanmış. Hızlı davranıp 'çelçöp' dersen bu izni kapmış oluyorsun. Atmalı/vurmalıda karışlama aralığındaki engelleri temizlemek için de çelçöpe başvurulur. Arada çakıl, ebir gübür, yani çer çöp varsa kaldırırsın...
Sonra ne oldu? Büyüdük ve hepsi yalan oldu. Bizden sonra bilyenin başka oyunları da çıkmış, kuyuya atmalı, çember içine dikmeli filan. Onlarda da kendince yeni kurallar, terimler icat edilmiş. Fakat sonra bilyelerle birlikte hepsi terk edilmiş. Netice itibariyle aşşık oyununun bilmem kaç göbekten son torunu bilye de tarih oldu...
