Tarih:
Yer: Afyon Atatürk Stadı, fotoğraf çekimi amacıyla bir maç öncesi büyük stada alınmışlar.
Soldan sağa ayaktakiler: Nevzat Omak, Mehmet Çetin, Gürler Bey (Öğretmen), Süleyman Bey (Sağlıkçı), Osman Ata, Eren Öztürk, Ömer Okutan, Sait Kopan, ...
Oturanlar: Mustafa Ayas, Rüstem Kök, Mehmet Ali Tetik, Mehmet Ildız, Kazım Öztürk, Ömer Aydın, Aziz Sargın, Ahmet Kirkit
Kaynak: ASKF (Afyon Amatör Spor Kulüpleri Federasyonu)
Tarih: 1975
Yer: İzmir. O yıllarda İzmir'e akın eden Anıtkayalılar arasındaki bu gençler bir araya gelmişler.
Soldan sağa ayaktakiler: Mahmut Özen, Murat ..., Mehmet Özen, Ömer Karakaya, Selim Zenger.
Oturanlar: Enver Mola, Ahmet Azbay, İdris İdis
Kaynak: Ömer Karakaya
Tarih: 2013
Yer: Afyon, şampiyonluk maçı sonrası kupa töreni ve saha içi kutlamaları...
Kişiler sırasız: Hasan Kirkit, Bekir Sim, Oğuz Omak, Mehmet Şık, Tamer Öztürk, Kadir Taşkın, İzzet Kızılyer, Mehmet Ali Tok, Ahmet Aydın, Bahattin Azbay, Hakan Sim, Mehmet Arslan, Mehmet Tırık
Kaynak: Mehmet Tırık
Yer: Afyon
Soldan sağa ayaktakiler: Bekir Sim, Hüseyin Toka, Ercan Öztürk, Hakan Sim, Osman İnanır, Salim Öztürk, Mehmet Şık, Mehmet Arslan, İzzet Kızılyel
Oturanlar: Hasan Kirkit, Mevlüt Kızılyel, Ahmet Aydın, Tugay Kök, İbrahim Öztürk, Tamer Öztürk, Oğuz Omak, küçük cocuk İbrahim'in oğlu Ferhat Öztürk
Kaynak:
Tarih: 1987
Yer: Arpalık
Soldan sağa: Hüsnü Görgen, Eren Öztürk, Halil İbrahim Kopan, Salim Kurt, Ahmet Külte, Ömer Okutan, Ahmet Bar, Arif Seçen.
Oturanlar: Süleyman (Sağlıkçı), Mustafa Omak, Mustafa Ayas, Mücahit Saki, Arif Öztürk, Hikmet Zenger, Sait Kopan.
Kaynak:
Tarih:
Yer: Afyon Atatürk Stadı, bir maç sonrası fotoğraf için oraya girilmiş.
Soldan sağa ayaktakiler: Mustafa Ayas, Osman Ata, Eren Öztürk, Ömer Okutan, Ahmet Kirkit, Sait Kopan.
Oturanlar: Gürler Bey (Öğretmen), Süleyman Bey (Sağlıkçı), Mehmet Ildız, Kazım Öztürk, Ömer Aydın
Kaynak, Nevzat Omak
Tarih:
Yer:
Soldan sağa: İsmail Seçen, Süleyman Oran, Mehmet Seçen, Arif Seçen
Kaynak, İsmail Seçen
Tarih:
Yer:
Soldan sağa: Halil İbrahim Kopan, Seydi Ahmet Ün, Eren Öztürk, Arif seçen
Kaynak, İsmail Seçen
Yer: Arpalık
Kadro: Tahsin Dirlik, Abdullah Bey (Öğretmen), Eren Öztürk, Halil İbrahim Öztürk, Seydi Ahmet Ün, Arif Seçen
Oturanlar: Mustafa Omak, Adem Öztürk, Mustafa Ayas, Arif Öztürk
Kaynak, İsmail Seçen
Tarih:
Yer: Omarcık
Kadro: Ahmet Külte, Mehmet Erdem, Ömer Okutan, Sait Kopan, Halil İbrahim Kopan, Alparslan Erdem, Mustafa Omak, Eren Öztürk, Mustafa Ayas, Mücahit Saki, Arif Öztürk, Mehmet Ildız, Ömer Aydın, Kazım Öztürk
Kaynak, Ahmet Külte
Yer: Afyon 2 Nolu Saha, Amatör Lig maçı öncesi.
Kadro: Kazım Öztürk, Nevzat Omak, Mehmet Ali Tetik, Hakkı (Osmanköylü), Osman Erdem, Selahattin (Osmanköylü), Ahmet Külte, Aziz Sargın, Ahmet Kirkit
Oturanlar: Salih Külte, Fikret (Susuzosmaniyeli) Ömer Aydın, Ahmet Azbay, Halil İbrahim Kopan, Cengiz Tüplek
Kaynak, Ahmet Külte
Tarih:
Yer: Fethibey (veya Çayırbağ) ile hazırlık maçı öncesi.
Kişiler sırasız: Çetin (Postacı), Nebi Tüblek, Hakkı (Osmanköylü), Selahattin (Osmanköylü), Süleyman (Sağlıkçı), Abdullah Sağlam, Ahmet Külte, Ömer Aydın, Osman Erdem, Hilmi Kaçmaz, Mustafa Ayas, Mustafa Erdem, Ahmet Sancak, Hüseyin (Öğretmen), Sabrik Kirkit, Ahmet Kirkit, Mehmet Ali Tetik, Muhittin Varlı, Kazım Öztürk, Halil İbrahim Kopan, Aziz Sargın, Ahmet Azbay, Hüseyin Yırgal, İsmail Yonat, Üzeyir Dalgıç
Kaynak: Ahmet Külte
21 Mayıs 1990 tarihli Zafer gazetesi kupürü
Play-Off karşılaşmasında Anıtkaya'nın Küçükhöyükspor'u mağlup etmesinin hikayesi.
Kaynak, Mustafa Ayas
15 Mayıs 1990 tarihli Zafer gazetesi kupürü
Anıtkaya Belediyesporun Kumartaş'ı yenerek elediği haberin devamında, maç sonucundaki takım sevincini gösteren fotoğraf basılmış.
Kaynak, Mustafa Ayas
15 Mayıs 1990 tarihli Zafer gazetesi kupürü
Anıtkaya Belediyesporun yenerek elediği Kumartaş'ı manşete çekip Anıtkaya ekbinin fotoğrafını basmış.
Soldan sağa ayaktakiler: Nebi Tüblek, Mehmet Ali Tetik, Osmanköylü Hakkı, Osman Erdem, Ahmet Kirkit, Halil İbrahim Kopan, Aziz Sargın
Oturanlar: Osmanköylü Selahattin, Bayramgazili Fikret, Ömer Aydın, Ahmet Azbay, Kazım Öztürk
Kaynak: Mustafa Ayas
1960'lı yıllarda memleket gündemine yayılan futbol oyunu, Anıtkaya'ya da girdiğinde böyle bir geçmişi vardı. Delikanlılar kendilerince uydurdukları toplarla oynarlarmış. Genellikle paçavraları sararak yahut kılları yakarak yuvarlaklaştırdıkları şeyleri top diye oynadıklarını anlatıyorlar. Sonraları nereden buldularsa, döküntü gerçek toplar temin etmişler. Yırtık pırtık bu eski topları yamar, diker tepiştirirlermiş.
Bu döküntü topların saltanatı ne kadar sürdü bilmiyorum. Bizim tanık olduklarımız onların sonuncusu olmalı, şöyle ki: 1970'lerin ortasında Anıtkaya'da futbol, üç devreli oynanırdı. İlkyarı topun maça hazırlanmasıydı. Dikme, yapıştırma, şişirme gibi bilumum tamirat ameliyesi, şaka değil, ortalama 45 dakika sürerdi. Patırların avludaki bu ilk yarıdan sonra, Arpalık harmanyerinde maçın son iki devresine geçilirdi.
Arpalık'taki bu maçların kadrolu seyircisi ve top toplayıcısıydık. Patırın Veli'ye 'Doğan', Hüseyin'e 'Asdırot'; Çakırların Adem'e 'Pele', Düdükçünün Hikmet'e 'Hacı', Buydeycigadirin Selahattin'e 'Gökmen', Gocahmetlerin Ali'ye 'Sinekli' dendiğini hep bu sıralarda işittik.
Kaleler iki taştan oluşur, saha çizgisi bulunmazdı. Taç atışları göz yordamıyla kararlaştırılır, ofsayt kuralı uygulanmazdı. Bırak kramponu, spor ayakkabı bilinmez; en kralı lastik yemeni kabul edilirdi. Bu dönemlerde Anıtkaya futboluna basamak atlatan, komşu köyler arasındaki maçlar olmuştur. Galiba Hacıbeyli ile yapılan bir maçta misafir takım oyuncuları tek tip formayla sahaya çıkınca büyük sükse yapmıştı. Sonra bizimkiler de ilk yıkamada renkleri karışacak, kırmızı beyaz bir forma yaptırdılar. Artık kurumsallaşmanın arkası gelecekti...
Bu arada patlak pörtlek toplara da elveda dendiğini söylemeye gerek yok. Bugünkü anlamda futbol topu yaygınlaşmadan önce plastik top dönemi yaşandı. Küçükler arasında geçerli bu hafif topun, büyüklerin dünyasında yeri yoktu; ama sıradan günlerde onunla idare ederlerdi. İlk futbol topunu rahmetli Dodiri Dayım, Adem'e almıştı. Bir servet değerindeki bu top, Hacımahmutların kuyuya düşmüş diye duyduyduk. O gün için ardından ağıt yakılacak önemde bu olaydan bir kaç yıl sonra futbol topları yaygınlaşacaktı.
Gençlerdeki kadar olmasa da istisna olarak bazı büyükler arasında futbola ilgi bulunuyordu. Misal, dükkandaki çerçeveli Galatasaray takım fotoğrafları Terzitopal (Lütfi Omak)ın ilgisini gösteriyordu. Deliyakıp (Yakup Kopan) ise kahvede ilgiyle maç izleyen en yaşlı kişiydi. Oğlunun (Halil İbrahim Kopan) müthiş oyunculuk kabiliyetinde mutlaka payı vardır.
Hangi köy takımının maçıydı hatırlamıyorum; Yenice, Osmanköy, Hacıbeyli'den biri yahut onların karması olabilir. İkinci devrede çok ilginç bir şey yaşandı. Oyuncu değişikliği yapılıyor, girmeye hazırlanan Gocacami hocası Üzeyir (Barışkan)... Kalan sürede pek varlık gösteremedi, ama oyuna girmesi mühimdi... Zamanın gençlerini cami müdavimi yapmasıyla ünlü Üzeyir Hoca, sırf top oynama isteğiyle maça girmiş olamaz; onunki asıl amacı doğrultusunda bir taktikti... Gelgelelim on onbeş dakikalık oyunu, futbolun Anıtkaya'da yaygınlaşmasında önemli olaylardan biri olduğu kanaatindeyim.
Yine de asıl ilgi Anıtkayaspor Futbol Klübünün kurulmasıyla belirginleşti. 1980'lerde Salim Kurt başkanlığına rastlayan bu dönemdeki kurumsallaşma galiba Nevzat Omak Hoca önderliğindeydi. Futbolla alakası olmayan Başkan Salim Kurt, Haciban (İbrahim Kızılyer), Mahmut Öztürk vb. daha niceleri birden fanatik taraftar oluverdiler. Bunda tabi ki Anıtkayasporun inanılmaz başarısının payı vardı. O yıllarda Afyon'da yapılan maçlarda bizim takım kendine göre bir seyirci ve hayran kitlesi oluşturmuş...
Birisi tribünün tepesinden aşağıya Afyonspor'un yenildiğini haber vermiş. Aşağıdaki de buna cevap vermiş;
- 'Len Anıtkaya bile yenildi, Afyon yenilmiş çok mu!'.. Meğer Anıtkaya'nın maçı daha önceymiş ve yenilmiş. Yenilmez bir takım olarak görülen Anıtkayaspor hakkında bu olay hala anlatılır... O dönemde insanlar Afyonspor bile olsa onu değil, Anıtkaya'yı izlemeyi tercih ederlermiş. Şimdi efsane gibi anlatıyoruz, ama hakikaten efsaneymiş yani...
Efsane döneminin oyucuları içinde rahmetli Ahmet Bar ve Eren Öztürk'ü anmak bizim için borçtur. Şimdi hayatta olan diğerleri de saygıyı hak ediyorlar. Afyon'un başka takımlarında top koşturan Anıtkayalılar da öyle... İzmir cenahından Aziz Sağlam, İbrahim Zenger, Ahmet Acar hep yüzümüzü ağarttılar; isimleri ve başarılarıyla gururlandık.
Anıtkayaspor ise bir kaç kere dağıldı, toparlandı; fakat o eski ihtişamlı günleri bir daha göremedik. Şimdi duyduk ki tekrar kurulmuş, hem de Aziz Sağlam'ın önderliğinde... Onlar oynasın, destanını yazacak birileri çıkar...
Halk ağızlarında bu yerleşik söz kalıplarından çok fazla bulunması normaldir. Ben Eğret ağzında kullanılanları tespit etmeye çalıştım. Memlekete yaygın günlük/geçici olanlar ve bir süre sonra argolaşanları almadım. Gözümden kaçanlar bulunabilir, onları da eklemek lazım.
Bu hayali konuşmadaki her bir n'etmek kalıbının farklı anlamı var. Bu anlamlar çoğunlukla vurgu ve tonlamayla sağlanıyor. Ayrıca konuşmaya mevzu olan durum, muhatapların psikolojisi, bulunulan ortam gibi şeyler, bu kelimelerin anlam kazanmasında başka faktörlerdir.
Bir istisnai kullanımda 'ne' edatı, 'bilmek' fiilini önden arkadan kuşatarak 'nebilenne' kelimesini özel bir anlama hapseder. Söylemek istemediğimiz şeyleri ifade etmede (biplemede) kullanılan 'bilmemne' sözünün Anıtkaya'daki versiyonu böyle: nebilen ne...
Bütün haldeki n'acap kalıbına bazen de 'olmak' yardımcı fiil eklenerek yeni bir kalıp ve bambaşka bir anlam oluşturulur. 'N'acabolsa yârin gine gelcez.' sözünde 'nasıl olsa/nasılsa' manası çok açıktır...
'Neyniceñ' (ne eyleyeceksin) kelimesinde ise 'n'eylersin' anlamı bulunuyor. Geçip giden zaman ve fırsatlar için yapacak bir şey olmadığı, dövünmenin yersizliği vurgulanır. Bununla beraber bu kelimede vurguya göre 'Seni ilgilendirmez, çok da meseleye dahil olma, işlere burnunu sokma.' benzeri uyarı, azarlama ve nasihat karışımı bir anlam bulunur... Fakat kendi kendine söylenirken 'neyniceñ' kelimesi kullanılıyorsa, anlam farklılaşır. Zaten buradaki vurgu da son heceye kayar. İnsan dövünmekte, hayıflanmakta, en azından geçmişte yaptığı veya yapmadıklarından pişmanlık duymaktadır. (Zamanında şurdan bi ev almadık da neyniceeñ.)
Bu kalıbın en farklı kullanımına sıra geldi. Açılımı ve aslı 'ne eyliyorsun' olan söz grubu Anıtkaya ağzında 'neynôñ' biçimine dönüşür. Bu hale gelene kadar üzerinde bir çok ses olayı gerçekleşen neynôñ kalıbının anlamı 'Seni ilgilendirmeyen şeylerle niye alakadar oluyorsun!' gibi genel bir uyarıdır.
Ne edatı birleşenleriyle ilgili söyleyeceklerimiz şimdilik bu kadar. Başka söz kalıplarında bir kaç örnekle daha karşımıza çıkacak...
Bakalım ile yapılanların hepsinde geleceğe yönelik aşırı bir rahatlık göze çarpıyor. 'Dubakam' (dur bakalım) sözüyle, sakinleşmeye ihtiyacı olan birine tam da gereken şey verilmiş oluyor. Böylece mevcut sıkıntıdan kurtulup geleceğe rahatça bakmanın yolu gösteriliyor.
Bir de bunun tekil çekimlenmişi var ki, işte burada işler değişiyor. 'Dubaken' (dur bakayım) sözüyle, işe bizzat el atma, olayın içine girmek için izin isteme anlamı bulunuyor. (Dubaken, yana çekil de bi de ben deniyen, belki çalışır.) Yalnız sonuna eklemeyle 'dubakensen' denildiğinde, hele bir de kafa sallanıyorsa dikkat etmelidir; çünkü bu sözde artık ikaz, tehdit, ben sana gösteririm gibi binbir çeşit anlam bulunur...
'Gebakam' (gel bakalım)da samimi bir sohbet veya işbirliği başlangıcı; 'otubakam' (otur bakalım)da bir problemin çözüme kavuşacağı gibi müspet anlamlar düşünülebilir. Fakat 'gebaken' (gel bakayım)da sorun çözme ile birlikte ondan daha çok şefkat izi bulunur. Sonuna sen zamiri eklendiğinde (gebakensen) bilin ki, bir çocuk ağlıyordur ve ancak bu sözle onu çağıran kişinin kucağında sükun bulacaktır.
Erkekler arasındaki bu seslenme sözünün dar kullanım alanına sebep sadece le kelimesi olmasa gerek. Zira onun yerine a ünlemiyle de benzer bir söz oluşturulmuş; 'agapbecik' kalıbı da hemen hemen aynı anlamda kullanılıyor. Bütün bu kullanımlarda söylenen sözün kastında 'kahpe' kelimesinin gerçek anlamı bulunmadığı hatırda tutulmalıdır. Zira başka bir kullanımda, vatandaş o kelimeyle kendine seslenir. Çok dar olan bu kullanım deli kelimesiyle yapılıyor, ve insan bir pişmanlığı ifade edercesine 'deligapbe' diye kendine kızar...
'Hellen' (hele len)de az da olsa kızgınlık, azarlama ve kulak çekme anlamı bulunabilir. Çünkü bu söz yüksek sesle yaramaz çocuklar ve hayvanlara karşı söylenir. Hayvanları çevirme veya kovma kastıyla söylendiği için yüksek ses gerekir....
'Lenvallayibillayi' (len vallahi billahi)de ne hitap vardır ne de yemin pekiştirmesi... Bu eğlenceli bir söz arası geçiş cümlesidir, söylendiği anda mutlaka gülünecektir. Anlatıcı lenvallayibillayi sözünü kendine söylüyormuş edasıyla seslendirir. Böyle tuhaf bir söz...
Erkeklerle ilgili len sözcüğüyle yapılan en ilginç yerleşik kalıp kadınlar tarafından kullanılıyor. Çünkü 'ay' ünlemine sadece kadınlar başvuruyor Anıtkaya'da. Kendi erkeğine, oğluna, kardeşine seslenmesi gerektiğinde 'aylen' diye söze başlıyor. Bu sıradan bir hitaptır, olumlu veya olumsuz bir duygu yoğunluğu aranmaz. Aynı sıradanlıkla bir başka kadına hitap edilecekse bu sefer 'aygız' derler. Karşıdaki kadının yaşı ve konumu önemli değil; çocuk olsun, ihtiyar olsun hepsine böyle seslenilebilir.
'Ogudâ' (o kadar) kalıbında yerine ve tonlamaya göre çok değişik anlamlar bulunabilir. ''Ogudâ çapıladığımız boşa gitdi" denirse, sessiz bir hayıflanma; "Sadece elli lire vedi, ogudâ, başga yok" dendiğinde ise beğenmeme ve memnuniyetsizlik anlaşılır.
'Buguda'nın kullanımı da 'ogudâ'ya benzer. 'Şuguda'da ise farklı bir kullanım olarak gözüme çarpan şu: Bir küçük çocuktan yiyeceğini istiyorsunuz, bir parça veriyor. Sonra onun bu genişgönüllülüğünü ödüllendirmek amacıyla o yiyeceği iade ediyorsunuz. Bunu yaparken elinizi yüksekçe kaldırıyor ve "Şugudâ ol" deyip çocukça dua da etmiş oluyorsunuz... 'Negıdâ' ise bildiğimiz 'ne kadar'...
'Kellan' ise oluşum sürecinde aynı yolu izliyor; lakin hitap edilen kişinin bu yakıştırmadan memnun olduğu söylenemez. 'Kel oğlan' tamlamasının 'kellan'a dönüşmesi böyle... 'Körlan' da aynı şekilde, 'kör oğlan'dan 'körlan'a geçiş çizgisinde oluşmuş. Yalnız Anıtkaya'da Dellan ve Kellan sıfatıyla anılan üç beş kişi bulunmasına rağmen, bildiğim sadece bir Körlan varmış...
Benzer bir kalıp olan 'gityanıñdan' da 'gitey' ile aynıdır, fakat ondaki anlam kayması daha aşikardır. Bunu söylenen birinin buradan gitmesi isteniyor değildir; asıl maksat 'sana katılmıyorum' demektir. Tabi bunda ayrıca sevimli bir azarlama ifadesi de gizli...
Büyüklük ifade eden benzetme ise 'eşşegada'dır. Daha büyük hayvanlar da var, uzunluk için deveye, irilik için ayıya benzetme yapılır; ancak bunlar kalıplaşmamış. Bu benzetmede kızgınlık, uyarı, hakaret içiçedir: 'Eşşekgadasıñ, galkıp kendiñ alsañ ya!'...
Aynı hayvana gibi edatıyla yapılan benzetmenin anlamı ise bambaşka. 'Eşşekgibi' ifadesi zor koşma ve mecburiyet yüklüdür. Hatta biraz zorbalık havası bile sezilir. 'Eşşekgibi ayağıma gelcek!' cümlesinin üzerine daha söylenecek bir şey yoktur. Bununla beraber beklenen şeyin olayların doğal akışına uygun, olması gereken sonuç gibi anlaşılmasını da ifade eder. Buradaki anlam kalıbının aynısı 'kırıgibi'de de bulunur, çünkü kırı da eşek anlamını taşır. Eşşek kelimesinin şeddeli kullanılmasından kararlılık anlamalı mıyız acaba...
'Gavurgibi' söz kalıbında, kelimenin asli anlamındaki 'kafir'i aramak beyhudedir. Burada Batılıların dünyalık şeylerde ne kadar iyi hasletlere sahip olduğuna işaret var. 'Bilmez olu mu, gavurgibi biliyo ...' Bu sözden, bahsedilen kişinin aslında konuya hakim olduğu, lakin işine gelmediği için bilmiyormuş gibi davrandığı anlaşılmalıdır.
Aynı fiil köküyle oluşan diğer söz kalıbı ise 'deyenebak'tır, fakat önceki kadar incelikli değildir. Kabaca 'sen söylediğin özellikleri üzerinde bulundurmuyorsun ki' anlamındadır. Mesela koyun çalmakla meşhur biri, hırsızlığın kötülüğüni anlatıyorsa 'deyenebak' diye sözünün anlamsızlığı yüzüne vurulur.
Bir de 'ne zaman' sözü var, tıpkı yukarıdaki gibi değişim sürecinden geçmiş. Şimdiki hali 'nezman'ın anlam bakımından ilk haliyle bir farkı yok. Ek getirildiğinde oluşan 'nezmandır' kalıbını da böyle düşünmek lazım. 'Nezmandır bekliyon' cümlesindeki bütün anlamlar 'ne zamandır' biçiminde söylenseydi de ifade edilirdi; fakat Eğret'te böyle biçimlenmiş.
'Buzmandır' kelimesi ise hepsinden daha fazla başkalaşmış gibi görünüyor. Aslında 'bu zamandır'ın karşılığıdır, lakin 'Buzmandır nerdēmiş?' sözünde 'bunca zamandır' manası da var...
Çoğul kalıbında toplu olarak endişe duyma ve işin sonunu merakla bekleme gibi anlamlar bulunur. (Hadibakam yârin dambeşe nası çıkcez.) İki edatın birleşmesi biçiminde oluşan hadigâli (haydi gari) kalıbı ise hüzün-neşe, memnuniyet-yakınma, gülme-ağlama gibi çok karışık manalar içerir ve hepsi için kullanılabilir.
' Hadi nēdēsiñ' (haydi ne edersin) kendi kendine dövünme tepkisidir, çaresizlik ifade eder. Öyle bir duruma düşmüştür ki, elden bir şey gelmez, bütün yollar tıkanmıştır. Bu durumda kendi kendine 'hadinēdēsiñ' deyip eki elini yana açar... Benzer bir kalp da 'hadi nēdēseñ et' (haydi ne edersen et) sözüdür. Bunda da çaresizlik ifadesi esastır, ama az da olsa şiddete kapı aralar.
'Hadi netcēseñ edive' (haydi ne edeceksen ediver) kalıbı ise zannedildiği kadar masum değildir. Burada istediği her şeyi yapabileceğine dair birileri teşvik edilmektedir. Hatta 'bunun için bütün şartları oluşturdum, senin için hiç bir sınır yok' gibi yellemelerle istemediğini yapmaya bile yönlendirme anlamı bulunur.
Hadi ünlemiyle oluşmuş ve sonra kalıplaşıp Eğret ağzına yerleşmiş son söz grubumuzun aksine çok masumca bir anlamı var. 'Hadigoyuna' sözü koyun köpeklerine karşı sertçe söylenen bir kovma sözüdür. Bu inceliği anlıyormuş gibi, hadigoyuna sözünü duyan köpekler itirazsız riayet ederlerdi. Koyunculuk ve sürüler bitme noktasına geldi, bu yüzden Anıtkaya'da hadigoyuna kalıbı ya unutulacak ya da mecazlaşacak. Bunun işaretleri var; zira birinin, yanından uzaklaştırmak istediği kişiye 'hadigoyuna' diye seslendiğini gördüm...
Hele ile bütünleşmiş diğer sözümüz 'bakele'... Bak hele kelime grubunun kalıplaşmış halidir. En yalın haliyle basit seslenme ünlemidir. Birine bakele demek, dikkatini çekerek bir şey söylemek istediğini ifade etmektir. (Bakele, batceyi nezman sulucez?)
Tonlamaya göre anlam değişebilir. 'Bakele, yetdiñiz gâli!' sözü yaramazlıklarından bıkan bir annenin çocuklarını azarlamasıdır... Yahut 'Bakele bakele, nası dızığyo' sözü meraklı bir belgesel izleyicisinden çıkmış olabilir...
Rivayetlerde var, meğer henüz daha kış çıkmadığı, ortalığın buz kestiği o mevsimde insanlar çadırlara doluşmuş; lakin yağışlı ve soğuk havada çadır pek işe yaramıyormuş. Yağmurda sel içeride, karda ayaz... İnsanlar depremden kaçarken çadırda ölecekler nerdeyse...
Şaşdımoğlu Mevlüt Şen'in kafası ticarete iyi çalıştığı söylenir. O vakit çadırlarda dıdılayan insanların neye ihtiyacı olduğunu keşfetmiş ve top rulo halinde naylon örtü getirmiş. Henüz plastiğin pek bilinmediği, naylon denen maddenin ortalığı kasıp kavurmadığı klasik zaman artığı dönemden geçiliyor. Yağmur, kar, tipi, dolu... Hiç bir şartta su geçirmeyen bu naylona hücum etmiş millet, üçer beşer metre çadırının üzerini örtecek kadar almışlar.
Şimdi sera naylonu dediğimiz kalın, şeffaf ve bütün naylon 1970 yılının Mart, Nisan aylarında Anıtkaya'ya girmiş... O tarih şartlarına göre pahalı olması gereken naylonlar, deprem tehlikesi geçtikten sonra kullanımdan tekrar kalkmış. Fakat bundan sonra başka bir naylon türünün saltanatı başlayacak...
O yıllarda sahne alan nesne, aslında bir çuvaldır. Hikayesi şöyle başlamış... Tarlalara ters atmak yerine kimyasal gübre verilmeye başlandığında, bunun toprakta bağımlılık yaptığını bilemezlerdi. Dabandı, şekerdi, dapdı derken tarla sürekli istemeye başlıyor. Tarım Kredi Kooperatifi aracılığıyla ulaşım da kolay, ayağına kadar getiriyorlar... Ekim döneminde kamyon kamyon getirilen gübreler Han/Kervansaraya istiflenirdi. Kim ne kadar yazıldıysa gelir, 25 kiloluk naylon torbalardaki gübresini alırdı. Sanırım bir dönemden sonra tarlasına kimyasal gübre atmayan kalmadı...
Gübreler küçük naylon çuvallardaydı. Naylon deyince akıllara şimdiki dandik poşetler gelmemelidir. Bunlar her türlü darbeye karşı dayanıklı, 25-50 kg'lık ağırlığı çekebilecek kadar kalın malzemeden üretilmiş olur ve pek nadiren bir kaçı patlardı. İçindeki gübre saçılıp boşalan bu naylonlar büsbütün çöpe atılmaz, katlanıp yeni kullanımlar için ayrılırdı.
Nerelerde kullanılmazdı ki gübre naylonu... Hayatın her alanına girmişti. Kimyasaldır, sağlığa zararlıdır, şudur budurun pek önemi yoktu; o yıllarda böyle şeyler pek bilinmediğinden, yıkayınca tertemiz olduğu düşünülürdü. Onlar da bir işe yarasın diye yıkanıp yıkanıp kullanıldılar...
Evvela şunu belirteyim; gazete, çimento kağıdı, kese kağıdı, meyve kasalarından kalan ambalaj kağıdı ve sonra özel üretim kaplıkların yer aldığı kitap defter kapları arasında gübre naylonunu da zikretmek gerekir. Kaba dururdu, ama çok dayanıklı şeylerdi...
Kış günlerinin en büyük eğlencesi kayık kaymaydı. Yüksek yüksek tepelerden kendini koyverdiğinde ayağında veya altında kaygan bir şey varsa değme keyfine. Bu yüzden yazlık naylon edikler, yemeniler sokuldukları yerlerden bulup çıkarılırlar. Kaygan ayakkabı bulamayan başka yollara başvurabilir, ki bunların en önemlisi gübre naylonudur. Onunla yüksek vites ve hızda kayabilirsin...
Bahar döneminde, kırkikindi yağmurlarında bazılarının sırtında yağmurluk olarak görürdük. Göpçüğünü kapişon gibi acayip hale sokanlar da olurdu, önünü yarıp mini bir kepeneğe benzetenler de... Bazıları iki göpçüğünü koltuklarına, ortası da boynuna gelecek şekilde deler ve üzerine olduğu gibi geçirip doğuştan kapalı yağmurluk olarak üstüne geçirirdi...
Biz çocukların kullanımında da işlevseldi, ama gübre naylonundan uçurtma yapamadığımız aklımda kalmış. Şüphesiz bunun suçu bizde değil, fizik kurallarındaydı. Bu kadar kalın ve haliyle ağır malzemeyi sürekli süzülür vaziyette gökyüzünde tutacak nazlı ama güçlü rüzgara rastlayamadık.
Kadınların elinde de şekilden şekle girer, her seferinde başka bir şey olarak karşına çıkabilir. Sanırım bunların en yaygını basit çadırlardı. Eldeki bütün boş naylonlar düzgün bir biçimde açılır, sonra hepsi birbirine dikiş makinesinde veya elde dikilerek birleştirilir. Naylon sayısına göre boyutu belirlenen bu yerli çadırlar her alanda kullanılabilir. Çadır olarak yağıştan korumak istediğin şeyin üzerini örtersin. Yaygı olarak haba gibi yayar, üzerine kurutmak istediğin şeyi serersin.
Bazen boş naylonu açmadan, olduğu gibi kullananlar da olurdu. İçine ebir gübür koyarsın, kese olur. Fışkı doldurup fırına götürürsün, çuval olur. Mesela kesilmiş günaşık kökü yahut gapçığı doldurup guzinenin yanına koyarlardı, al sana odun sandığı...
Birisi bir münasebetle anlatmıştı, aklımda kalmış. O vakitler gömlek lüks olduğundan evde dikilir, adına da sıkma denirdi. Anası buna sıkma dikerken cep kapağına, yakasına ve omuzlarına gübre naylonu kesip koymuş. Diğer çocukların yanında bunun gömlek diri ve havalı göründüğü için aylarca gosaldığını söylemişti. Gübre naylonunun tela olarak kullanıldığına dünyanın herhangi bir yerinde başka bir örnek var mı acaba?
Uzun yıllar gübreler o biçim naylonlara paketlendi ve gübre naylonu bir döneme damgasını vurdu. Girmediği kılık kalmadı. Sonra sonra naylonun üretim aşamaları kolaylaştı, hayatımızın her alanına hakim oldu. Bu arada gübreler o bildik naylonlara değil daha başka malzemelere paketlenir oldu. Bir dönem hayatımızı kolaylaştıran, şenlendiren gübre naylonu sessiz sedasız ortalıktan çekildi...
Şimdilerde o eski naylonlar olsaydı kullanılır mıydı, sanmıyorum. Fakat müzeye koymak, fotoğrafını almak için de olsa bir gübre naylonu bulamadım, ona yanarım... Kıyıda köşede kalmış bir parça elinize geçerse haberimiz olsun...
Akdarmak/akdarmek sözcüğünün Eğret Ağzında kazandığı bir anlamı, kurumakta olan ot yahut sürülmekte olan sapı altı üstüne gelecek şekilde çevirmek oluyor. Özel olarak harman akdarmek veya ot akdarmek diye de söylenir. Aynı anlamıyla Bulgaristan Ağzında da bulunduğu görülüyor.
Yazı dilinde bulunmayan, yöresel söz olarak yalnız Eğret'te tespit edilebilen bir kelime de amarsızdır. Yiyeceğe ve mala gözü doymayan, hep daha hep dahasını isteyen kimselere amarsız deniliyor. Meğer Bulgaristan köylerinde de böyle kimselere amelsiz deniliyormuş.
Küçük çocuk manasındaki bebek kelimesi farklı ağızlarda değişik biçimlere girer, ama bizde böbek/böbü olarak kullanılır. Bulgaristan'da da böbü değil, ama böbek halinde kullanılıyor. Belki bizde, ince bir farkla, böbek kız çocuklarının elinden düşmeyen oyuncak bebek manasına geldiği belirtilmeli...
Gün isimlerindeki pazarertesi/bazarertesi, sâli, cümertesi kelimelerinde tespit edilen, diğer ağızlardan farklı söyleyişte birleşmek de kayda değerdir.
Tırpan sapının ortasında L biçiminde asıl kuvvet harcanan elin kavradığı bir parça bulunur. Oyulan yerinden sapa çakılan ve böylece onunla bütünleşen bu parçaya bizde elcik deniliyor. El ile kavrandığı için bu adı verdiğimiz parçaya Bulgaristan Türkleri 'elecek' diyorlarmış.
Elcik gibi yazı dilinde bulunmayıp Anıtkaya'da çok yaygın kelimelerden biri de eñgasdandır. Yalancıktan, şakadan, şaka olarak, kandırma ve eğlence amaçlı fillere zarf olarak kullanılıyor. 'Eñgasdan dedim' sözünün anlamı; 'Dediklerimi dikkate alma, şakadan söylüyorum.'dur. Köken olarak çözemediğimiz bu kelimenin kaynağını da Bulgaristan Ağızlarında buluyoruz, zira eñkas onlarda şaka demekmiş.
En azından benim kafamda çözüme kavuşan bir husus daha var. Bizim köyde 'ara' veya musiki parçası anlamında 'fasıl' kelimesi yoktur. Hatta o kelime hiç yok desek başımız ağrımaz. Yalnız 'Fasılüyük' özel adında var ve Çatalüyük için kullanılıyor. Acaba orada fasıl mı veriyorlardı, yahut çatalın arası kastedilerek mi 'Fasılüyük' yakıştırması yapıldı diye düşünürdüm. Bulgaristan Ağızlarında fasıl; tuhaf, garip, şaşırtıcı acayip görünüşlü demekmiş. Başka tümülüslere benzemeyecek kadar tuhaf göründüğü için Çatalüyük'e Fasılüyüğü denmiş olabilir. Ayrıca höyük kelimesi Bulgaristan Türklerinde, bizimkine benzer şekilde ûk/üyük olarak telaffuz ediliyormuş.
Denesi alınmış mısır koçanı ve günaşık kellesine 'gapcık' diyoruz. Bir çok deyimde de geçen bu kelime Bulgaristan Ağızlarında yalnız mısır koçanı için kullanılıyormuş. Karadeniz'de yeşil fındık kabuğu için de aynı kelime kullanılıyor. Bizim etkileşimimiz Karadeniz değil Bulgaristan Türkleri yoluyla olmuşa benziyor.
Kadar kelimesinin sonundaki ses düşüyor ve 'gadâ' biçiminde söyleniyor, tıpkı bizdeki gibi... Hatta 'ogudâ, bugudâ, şugudâ' kalıpları da aynı Anıtkaya'daki gibi yaygınmış. Bizde bazen ogudak, bugudak, şugudak oluyor. (Hayret, bugudara gadan da beñzē mi her şey!)
Yine edatının gene biçimi de var; ama bizde pek kullanılmaz. Aslında yine de kullanılmaz... İkisinin ortasını bulup 'gine' demişiz. Bizim yolu Bulgaristan Türkleri de izlemiş, onlar da gine diyorlar.
Esasında yazı dilinde olmayıp da Eğret Ağzının yaygın kelimelerinden biri de 'guymek'tir. Bizde 'gomek' biçiminde söylenen 'koymak'tan farklı olan bu fiil, bir şeyi içeri, içine yerleştirmek, sürmek, sokmak anlamı taşır. (Goyunnarı guydum.) Aynı kelime, aynı anlamda Bulgar Ağızlarında var...
Pehlivanlarıyla meşhur bu topraklarda güreş çok meşhur. Ve bu spora tıpkı bizim gibi 'güleş' diyorlar...
'Hah işte öyle' veya 'hah şöyle' söz öbeğini 'haştöle' biçiminde yeni bir kelime olarak kullanıyorlar. Eğret Ağzında buna benzer kullanıma örnek 'haşşöne', 'haşşönece' ve 'haşşönecene'dir...
Gavurküfürüne geldik. Bilindiği gibi eski Anıtkaya'da Paskalya günü yumurta boyama, yuvarlama, tokuşturma ve yeme biçiminde çocuklar tarafından coşkuyla kutlanırdı. Bunun bir Hıristiyan Bayramı olduğundan habersiz adına da Gavurküfürü derdik. Adetin Ellikgavuru denilen yerli Rum ve Ermeni'lerin Paskalya kutlamalarından kalarak yerleştiğine dair tahminlerimiz vardı. Bu tahminlere, Macurlar yoluyla Bulgaristan Türklerinden geldiğini de eklemeliyiz. Zira Hıristiyanlarla birlikte yaşanılan köylerde Paskalyadan bir gün önce Türklerin yaptıkları törenlere köfrü denirmiş. Küfürden geldiği söylenen bu kelimeyi Gavurküfürüyle ilişkilendirmekten daha doğal ne olabilir.
Öğütmekten gelen, ama yazı dilinde olmadığı halde Eğret ağzında kullanılan üğünmek kelimesi var. Un, toz toprak, şeker, buğday veya başka tahılların küçük bir delikten akmasına deniliyor. Kum saatindeki kumun üğünmesi/üyünmesi gibi... Bulgaristan Ağızlarında buğdayın öğütülmüş haline un yerine bazen ûnük/üğünük derlermiş.
Bir fiil olarak yemek, Eğret Ağzında yimek biçiminde söylenir. (Elmalañ hepsini yimiş.) Bu fiil onlarda da aynen böyle söyleniyor. Bir de öğün anlamında yemek var, biz ona ekmek deriz. 'Ekmeğiñizi yidiñiz mi?' sorusundan kasıt 'Yemeğinizi yediniz mi?'dir... Aynı ayrım Bulgaristan Ağızlarında da yapılıyormuş: Ûlenekmē/öğlenekmeği/öğle yemeği demek oluyor...
Çok fonksiyonlu evet edatı Eğret Ağzında seyrek görülür. Onun yerine daha kısa 'ya' edatı kullanılır. Yalnız bu kelime, Afyon Ağzındaki "ya'a" ile karıştırılmamalıdır. Birisi evet anlamında, diğeri tam tersi hayır anlamında kullanılır. Anıtkaya'da evet anlamındaki 'ya'nın kaynağı Bulgaristan Ağzında bulunabilir. Çünkü orada evet anlamında 'ye' kullanılıyormuş.
Türkiye Türkçesi Ağızlarında ve yazı dilinde yemeni kelimesi hep kadınların başörtüsü diye anlamlandırılıyor. Oysa Eğret Ağzındaki anlamı lastik ayakkabıdır, hatta 'alemyemenisi' diye alt türü bile var. Bunların yüzlüleri ve yüzsüzleri olurdu, sanırım yüzsüzlerine alemyemenisi diyorlardı. Listemizde de görüldüğü gibi, üst tarafı açık lastik ayakkabıya Bulgaristan Ağızlarında yemeni denirmiş. Tam da bizim alemyemenisini anlatıyor...
Boyundurukta öküzün boynu kilitlenen bölüm, uzun sağlam meşe çubuklarla belirleniyor. Bu çubuklara Eğret Ağzında zelve/zevle deniliyor. Sonradan demirden yapılsa da zevleler meşe ile bütünleşmiş; bazı meşeleri daha dağdayken zevlelik diye ayırırlarmış... Bulgaristan Ağzında da bunun adı zelve... Boyunduruğun oka yakın iç kısımda sabit ve daha kalınına içzelve; sürekli çıkarılıp takılan ve nispeten daha ince olana da dışzelve diyorlarmış.
Yukarıda bahsetmiştik, araba aksamından tekerin dışını kaplayan çembere de ortak olarak şına deniliyordu. Zelveden sonra aklıma geldi, ihtiyaten listeye almadığım 'talige' kelimesi vardı. Bu kelime aslının Rusça 'talika' veya Macarca 'dalige'den geldiği ve dört tekerli at arabası manasında kullanıldığı ifade ediliyor. At ve öküz arabası aksamında buraya yazmadığım daha çok benzer kelimeler bulunuyor. Zorlama da olsa 'delece' ile 'talige/dalege' arasında bağ kurulma ihtimali bir köşede dursun.
Bu kadar aynılık ve yakınlığa neden dikkat çekiyoruz. Eğret Ağzında açıklanamayan bazı kelimelerdeki soru işaretlerini kaldırıyor diye... Bir asırdan fazla olmuş Cumalı ve Sususzosmaniye Macurları bulundukları yere yerleşeli... O günden bugüne Eğret ile ilişkiler kurulmuş, bunun sonucunda etkileşim kaçınılmaz. Yalnız Eğret Ağzında görülen kelime ve kullanım inceliklerinin ortak olmasından nasıl bir sonuç çıkarmalıyız, bilemem...
Şu bir gerçek, Eğret Ağzı ne Afyon Ağzına benzer ne de Ova Köyleri Ağzına. Bu farklılığın sebebini, asırlardır işlek bir ticaret yolu ve durağı üzerinde bulunması kadar, yüz yıl kadar önce hemen yanıbaşına konmuş Balkan Muhaciri evlad-ı fatihan ile etkileşiminde aramak gerekir.
Bu yazıyı hazırlarken Hüseyin Dallı'nın 'Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar' adlı kitabını esas aldım. Yazarın kendi köyünün de içinde olduğu bir sahada hazırladığı incelemesi Türk Dil Kurumu'nca basılmış, ancak baskı tarihi bilinmiyor. Önsöz altına düşülen notta 1976 yılı yazılmış. 1980-90'lı yıllarda yaşanan son göçlerle birlikte araştırma sahasında Türk ağzı kalmamış olabilir. Bu yüzden bahsi geçen eser çok değerli.
Kitapta o bölgede konuşulan Türkçe enine boyuna incelenmiş. Benim bundan yararlanacağım tarafı, Eğret Ağzı ile benzeştiği kısımlardır. Bu bölümler bile yazı sınırlarını zorlayacak genişlikte olduğundan, ilk bölümdeki gibi yalnız benzeşen bazı kelimeler üzerinde duracağım. Çok benzer kurallar var ki o konuya hiç girmeyeceğim.
Yine baştan belirtilmesi gereken husus, nazal ñ'nin yokluğu veya ona yok denecek kadar az yer verilmesidir. Başlayalım...
Eğret'te azıcık kelimesi acık/açık biçiminde söylenir (Açık daha git.) Orada da öyle... İyisi mi benzerlikleri çizelge haline getirelim.
