Macur Köyleri Ve Eğret Ağzı -2

 

    Makedonca, Sırpça, Hırvatça tamam da... Macurların büyük çoğunluğu, Cumalı ve Susuzosmaniye dahil, Bulgaristan kökenli... Oralarda konuşulan Türkçe ile Eğret ağzını karşılaştırmadan yapılacak analiz eksik olmaz mı... Elbette eksik olurdu ve asıl benzerlikleri ıskalamış olurduk. Bu yüzden Bulgaristan Türkçe ağızları hususu ayrı bir yazı konusu oldu.

    Bu yazıyı hazırlarken Hüseyin Dallı'nın 'Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar' adlı kitabını esas aldım. Yazarın kendi köyünün de içinde olduğu bir sahada hazırladığı incelemesi Türk Dil Kurumu'nca basılmış, ancak baskı tarihi bilinmiyor. Önsöz altına düşülen notta 1976 yılı yazılmış. 1980-90'lı yıllarda yaşanan son göçlerle birlikte araştırma sahasında Türk ağzı kalmamış olabilir. Bu yüzden bahsi geçen eser çok değerli.

    Kitapta o bölgede konuşulan Türkçe enine boyuna incelenmiş. Benim bundan yararlanacağım tarafı, Eğret Ağzı ile benzeştiği kısımlardır. Bu bölümler bile yazı sınırlarını zorlayacak genişlikte olduğundan, ilk bölümdeki gibi yalnız benzeşen bazı kelimeler üzerinde duracağım. Çok benzer kurallar var ki o konuya hiç girmeyeceğim.

    Yine baştan belirtilmesi gereken husus, nazal ñ'nin yokluğu veya ona yok denecek kadar az yer verilmesidir. Başlayalım...

    Eğret'te azıcık kelimesi acık/açık biçiminde söylenir (Açık daha git.) Orada da öyle... İyisi mi benzerlikleri çizelge haline getirelim.

    Yazı Dili            Bulgaristan Ağzı        Eğret Ağzı           Açıklama      

    adımlamak            adımnamak            adımnamek

                                  akdarmak               akdarmek            harman

    alev                       alef                         alaf

    alevlenmek            aleflenmek             alaflanmek 

                                  amelsiz                   amarsız               obur, açgözlü

    anahtar                  anatâr                      enatdar

    anlamak                annamak                 añnamek

    anlaşmak               annaşmak               añnaşmek

    anlatmak               annatmak                añnatmek

    entari                     anteri                      enteri

    armut                     armıt                       armıt

    Arnavut                  Arnavıt                   Arnavıt

    ağrı                        ârı                           ârı

    bagaj                      bagaş                      bageş

    bağlamak               bâlamak                  bâlamek

    bayağı                    bayâ                        bayâ

    beygir                    bēgir                        bēgir

    biçmek                   bişmek                    bişmek

    budak                     bıdak                      bıdak

    pide                        bide                        bide

    borçlu                    borşlu                      borşlu

    bebek                     böbek                      böbek

    biber                      böber                       büber

    baba                       buba                        buba

    buğday                   bûdey                      buydey

    boynuz                   buynus                    buynuz

    böbrek                    bûrek                      bôrek

    jandarma                candarma                candırma

    Japon                     Capon                     Capon

    cahil                        cayil                       cayil

    cehennem               cennem                   ceēnnem

    sigara                     cigara                      ciğara

    cevap                     cuvap                       cövap

    cumartesi               cümertesi                 cümertesi

    çabuk                     çabık                        çabık

    çamur                    çamır                        çamır

    çamlık                   çamnık                     çamnık

    çavuş                     çavış                         çavış

    çiğnemek               çînemek                   çinnemek

    çeyrek                    çîrek                         çērek

    dakika                    dakke                        dakge

    davul                      davıl                         davıl

    derviş                     devriş                       devriş

    değnek                   dînek                        dēnek

    dinlemek                dinnemek                 diñnemek

    don yağı                 don yâ                      doñyağı

    doğru                      dûru                         dôru

    eksik                       îsik                           ēsik

    ekşi                         îşi                             ēşi

                                   elecek                       elcik                    tırpanda

                                   éñkas                        éñgasdan            şaka/şakadan

    enli                         enni                          eñni

                                   fasıl                          Fasılüyük            tuhaf, garip

    fincan                     filcan                        filcan

    vişne                       fişne                         fişne    

    kabahat                   gabârt                       gabağet

    kadar                       gadâ                         gadâ

    kalbur                      galbır                       galbır

    kalaycı                    galaycı                     galeyci

    kalınlık                    galınnık                   galıñnık

                                    gapçık                      gapcık                 mısır koçanı

    karaağaç                  garâç                        garağeç

    kardeş                      gardaş                      gardeş

    gene                         gene                         gine                     yine

    getirmek                  getimek                    getmek

    karı                          garı                           garı                      kadın

    karışlamak               garışlamak               garışlamek

    kaz                           gas                           gaz

    kaynana                   gayna                       gayınna

    kaynata                    gaynata                    gayınta

    kır                            gır                            gır                         renk ve arazi

    kıymetli                   gıymatlı                   gıymatlı

    gömlek                    gönek                       göynek

    gönlüm                    gönnüm                    göynüm

    koymak                   guymak                    guymek                içeri

    güreş                        güleş                        güleş

    hamur                      hamır                        hamır

    hangi                        hangı                        hangı

    ha işte öyle              haştöle                      haşşöne

    elbet                         helbet                        helbet

    Ramazan                 Iramazan                   Irmızan

    raf                            ıraf                            ıraf

    rakı                          ırakı                           ırakı

    sıcak                        ısçak                          ıscak

    lazım                        ilazım                       ilazım

    leğen                        ilēn                           ilyen

    leş                            ileş                            ileş

    limon                       ilimon                       iliman

    iğne                          îne                            inne

    rende                        irende                       irendire

    insan                        îsan                           îsan

    eksik                        îsik                            ēsik

    iç donu                    işdonu                       işdonu

    ekşi                          îşi                              ēşi

    ekşimek                   îşimek                       ēşimek

    kabul                        kabıl                         gabıl

    kambur                     kambır                      gambır

    gayrı                         kâri                           gâri/gâli            artık

    karpuz                      karpıs                        garpız

    karşı                         kâşı                            garşı

    kahve                       kâva                           gâve

    kavuşmak                 kavışmak                  gavışmek

    kefen                        kefin                          kefin

    kilitlemek                 kitlemek                    kitlemek

                                     köfrü                          gavurküfürü         paskalya öncesi

    gölge                        kölge                          kölge

    leylek                       lîlek                            lēlek

    muhabbet                 mabbet                       mağabbet

    mahalle                    mâle                           meğelle

    muallim                    mallim                       mâlim

    mevlit                        mēlit                          mēlüt

    merdiven                  merdemen                  merdiman

    metre                        metru                          metrô

    mısır                         misir                           misir

    namazlık                    namazlâ                     namazlağı

    nasıl                           nası                            nası

    nişanlı                        nşannı                        nişannı

    oklava                        oklâ                           okluğeç

    onlar                           onnâ                          onnâ

    önlük                          önnük                        öñnük

    öyle                            öle                              öne

                                       pâla                            pılı                        pamuklu kumaş, pılı pırtı

    pahalı                         pâlı                             bâlı

    pazartesi                     pazarertesi                 bazarertesi

    pehlivan                     pelvan                        pēlivan

    papaz                          popas                         popaz

    radyo                          radiye                         irediyo

    rahat                           rât                               ırât

    rahmetli                      râmetli                       ırâmetlik

    saat                             sât                              sēt

    sahibi                         sâbı                             sâbı/sâbısı

    sağlam                       sâlam                          sâlam

    salı                             sali                              sâli

    samanlık                    samannık                     samannık

    sahan                         sân                               sân

    savurmak                   savırmak                     savırmek           

    sekizer                       sekizē                           sekizē

                                       seme                            seme                salak,uykusemesi, semegoyun

    sarhoş                         seroş                            zerroş

    seyrek                         sîrek                            sērek

    sivilce                         sivilci                          sivilci

    sonra                           sôra                             sôna

    solucan                       sûlcan                         soğulcan

                                       sündürmek                  sündürmek            uzatmak

    şenlik                          şennik                         şennik

    şimdi                          şindi                            şindi/şinci

                                       şına                              şına                      teker çemberi

    şöyle                           şöle                             şöne

    şunlar                          şunnâ                          şunnâ/şonnâ

    şüphe                          şüpe                            şüpe

    şüpheli                        şüpeli                          şüpeli

    tapu                             tapı                             tapı

    tahta                            tâta                              tatda

    tavuk                           tavık                            tavık

    terazi                           terezi                           terezi

    tövbe                           töbe                             töbe

    tohum                         tûm                              tôm

                                       ûnük                             üğünük              öğütülmüş

    öfke                             üfke                             öke

    höyük                          ûk                                üyük

    öğle yemeği                ûlenekmē                     ôlenekmeği

    öğrenmek                    ûrenmek                      ôrenmek

    öksüz                           ûsüs                             ôsüz

    var                               vâ                                 vâ

    varmak                        vâmak                          vamek

    vermek                        vēmek                          vēmek

    yağmur                        yâmır                           yâmır

    yanlış                           yannış                          yânış

    yavru                           yavrı                             yavrı

                                        ye                                  ya                        evet

                                        yemeni                          yemeni          lastik ayakkabı

    yemek                          yimek                           yimek            fiil

    yumurta                       yımırta                          yımırta

    zaten                            zati                                zati

                                         zelve                             zelve/zevle    boyundurukta

    zerdali                          zerdeli                           zerdeli

    Benzer kelimeleri almadığım halde uzun bir liste oldu. Bulgaristan Ağızları ile Eğret Ağzı arasındaki yakınlığı varın hesap edin. Ayrıca bunun kurallardaki benzerlikler kısmı var ki oraya hiç girmedik. Bununla beraber listedeki bazı kelimelerin birazcık izahata ihtiyacı var. 

Sahte Bayramlar

 

    Çocukken bizi en heyecanlandıran bayram 23 Nisan’dı. O vakitler tam olarak çocuk bayramı sayılmazdı, ama baharın aydınlık dönemine rastgeldiğinden kutlamalar rahat bir ortamda geçerdi. Bize sevimli gelmesinin bir sebebi bu olabilir. 29 Ekim’deki Cumhuriyet Bayramı ise onun kadar olmasa da tam bir bayramdı; aynı coşkuyla şiirler okur, şekerimizi yer, sonra tatile geçerdik. Çünkü bayramı bayram hususlardan biri de o günün tatil olmasıydı.

    19 Mayıs da tatildi, o kadarıyla bayram kabul edilebilirdi. Bununla beraber 19 Mayıs bayram coşkusunu tam olarak alabilmek için ortaokul yıllarını bekleyecektik. Zira o bayram ortaokul ve liselerin hakkıymış.

    Tatil değildi, lakin tersine hüzünlü bir coşkuyla 10 Kasım Atatürk’ü anma programları da çocuk hafızamızda bir yere sahiptir. Anma programından bir müddet sonra derslere devam edilirdi, buna rağmen dersin iki saatliğine kaynamış olması, anlaşılmaz bir mutluluk kaynağıydı. Anıtkaya’daki öğrencilik yıllarımıza dair bu üç bayram ve bir anmanın haricinde akılda kalan bir şey yok…

    Töbe, bir de Hürriyet Ve Anayasa Bayramı vardı. Gerçi var mıy dı, yok muydu belli değil…, Bayrak donanımı yok, sınıf süsleme yok; kutlama, şiir, alkış, şeker, tatil yok. Böyle bayram mı olur, dolayısıyla sevinç ve coşku da yok…

    27 Mayıs’lar Hürriyet ve Anayasa Bayramıymış. Bizim haberimiz yok, sadece o gün Atatürk büstünün bulunduğu kayalık bahçeye çelenk koyarlardı. Çelengin konulduğuna da hiç şahit olmadım; belki de o sabah hademelerle gönderiliyorlardı, biz öğleye doğru orada çelenk olduğunu görürdük.

    Sözünü ettiğim bahçenin yerinde şimdi yeni Belediye/Muhtarlık binası var. Boyumuzu biraz aşan taş duvarla çevrili bu bahçe, Han ile Kooperatif’in kesiştiği arsa idi. Bahçe dediğimize bakmayın, kayalık bir yerdi. Herhalde 1960’tan sonra Atatürk Anıtı diyerek bir büst koymuşlar. Sonra köşedeki büst meydanda kalmasın diye çevresine taş duvar örülmüş. Sadece Mayıslar’da önüne çelenk konulmuş olmasıyla büst varlığını hatırlatırdı. 27 Mayıs Bayramı da yalnız o gün büstün önüne çelenk konulmasıyla bilinirdi, hepsi bu…

    Köşesinde Atatürk Anıtı bulunan, duvarla çevrili bakımsız kayalık 1981 yılında bir şeye benzemeye başlamıştı. Fen Bilgisi öğretmenimiz Korkmaz Bey, ayrıca vıttırıvızık derslere de girerdi. İşte öylesine derslerde bizi oraya götürür; hem dersini doldurur hem de orayı adam etmeye çalışırdı. Kazma, kürek, çapa ile birkaç haftada orada ot namına bir şey bırakmadık, resmen kayayı toprağa çevirdik. Fidan ve çiçek dikilebilecek seviyeye gelmiş, ‘Yüzüncü Yıl Bahçesi’ diye yeni adı bile belirlenmişti. Sonra aynı yıl içinde yine kaderine terk edildi…

    Galiba Korkmaz Ayvaz Hoca el atmadan bir iki yıl önce büst oradan kaldırılmıştı. Ve yine aynı yıllarda meşhur ve malum Hürriyet ve Anayasa Bayramı, hiç iz bırakmadığı ve yeri olmayan hayatımızdan sessizce çıkmıştı. Dediklerine göre, 12 Eylül Darbecileri bayramı kaldırdıklarında, bu sahte bayram zaten mefta idi. Çünkü insanlarda karşılığı olmayan şeyin hayat bulması mümkün değildi.

    Sonradan öğrendik ki, bir darbeyle Atatürk’ün Anayasasını lağvedip özgürlükleri kısıtlayan, ülkenin Başbakan ve Bakanlarını idam edenler, bütün bu büyük cinayetlerinin anısına 27 Mayıs’ı Hürriyet ve Anayasa Bayramı ilan etmişler. Anayasa ve özgürlüklere kastedenlerin bayramına bakar mısınız, söver gibi isim koymuşlar… Elbette halkta ve öğrencilerde böyle bir bayramın karşılığı olmayacaktır. Nihayetinde darbeyle ilan edilen sözde bayram, bir başka darbeyle kaldırıldı…

 

Macur Köyleri Ve Eğret Ağzı

    19. Yüzyıl sonundaki yoğun Balkan göçüyle gelen Macur (Muhacir)lerin oluşturduğu köylerden ikisi Eğret arazisi üzerine yerleştirildi. Bu yüzden Eğret'e ait tarlalar halen Cumalı ve Susuzosmaniye köyleri dibine kadar uzanır. Komşuluk yalnız tarlalar ile sınırlı kalmamış, idari olarak uzun süre Eğret Nahiyesine bağlı olduklarından köylüler arasında da sıcak ilişkiler kurulmuş. 

    Macurlar ile Manavlar (Eğretli) arasında derin bir sosyal etkileşim bu yüzden çok doğaldı. Günlük hayatı kolaylaştıran pek çok alet ve yöntemi Eğretliler Macurlardan öğrenmiş. Bilmedikleri bu yeni coğrafyada zorluklarla nasıl baş edileceği konusunda da Eğretliden çok şey öğrenmiş Macurlar. 

    Eğretliler ile Muhacirlerin kültürel etkileşimi de kaçınılmazdı. Kendi içlerinde kapalı bir toplum olabilirler, ama Eğret'e (sonra Anıtkaya)ya geldiklerinde iki kültür arasındaki ufak tefek farklar ortaya çıkıyordu. Demek ki dış göz, bu farklılıkları ancak yan yana geldiğinde anlayabiliyordu.

    Dört beş yaşlarında ya var, ya yoktum; ahbaplarını ziyaret amacıyla Ninem ve  birkaç kişi daha bir arabaya doluşup Cumalı'ya gitmiştik. Körhoca Dedemin imamlığı zamanından kalma bir ahbaplık... Sonradan onlar da bize iade-i ziyarette bulunmuş, zaman zaman da Nineme diş yaktırmaya gelenler olmuştu. Macurlarla ilk irtibatım böyle... Sonra Cumartesi günleri pazarda görürdük, sair günlerde bisikletlerine atlayıp bakkala gelenler olurdu. 1972-73'te Macur İsmail Okutman/Öğretmen vardı, bisikletiyle geldiği dikkatimizi çekerdi. Ortaokula gelip giden öğrenciler de vardı. Bütün bunlarda dikkatimi çeken hep Macurların konuşma biçimi olmuştur.

    Çakır gözlü, sarışın/kumral evlad-ı fatihan bizden biraz farklı konuşuyordu. En başta bizim köy ağzının en doğal ve yaygın sesi olan nazal n (ñ) onlarda yoktu. Meğer bu geniz sesi bir dili ne kadar değiştirirmiş; yıllar sonra fark ettim ki, Macurlarla bizim dil farklılığımız işte bu ñ kadardı. Benim bir başka konuşuyorlar, dediğim husus işte bu kadar. Biz 'seniñ' diyoruz, onlar 'senin' diyor. Biz 'soñ' diyoruz, onlar 'son'... Aslı 'pınar' olan kelimeyi biz malum 'Buñar' diye söyleriz, Macurlar 'Bunar' derler. Acaba bizi görerek mi onlar 'Bunar' telaffuzuna yöneldi diye azıcık araştırdım; yok, Balkanlar'da da öyle derlermiş.

    Balkanların kapısı turizm odaklı açılınca görüldü ki oralardaki Türkçe, Türkiye Türkçesinden farklı değil; en çok da Eğret ağzını andırıyor, sadece ñ farkı var... Bu arada Makedonca, Sırpça, Hırvatça gibi dillerdeki Türkçe söz varlığını biraz araştırdım; haddinden fazla Türkçe kelime geçmiş. Eğret ağzıyla benzeşme noktasında dikkatimi çeken bazılarını not etmiştim.

    Mesela 'mezelemek' diye bir kelime var, birinin taklidini yapmak diye anlamlandırılmış. Bu sözcük Eğret ağzındaki 'mezlenmek' veya 'ağzını mezlenmek' fiiliyle aynı anlamda. Asıl ilginç yanı bizim köyden başka bir yerde bu kelimenin kullanıldığını tespit edemedim. Türkçe'den Sırpça'ya giren bir kelime diye özellikle not edildiğine göre iki ihtimal var: Bir, gerçekten Türkçe'den geçmiştir, o sırada her yerde kullanılmaktadır. Şu an için bu sözcük diğer bütün ağızlarda unutulduğu halde sadece Sırpça ve Eğret ağzında yaşamaktadır. İki, Bu kelime sadece Balkanlardaki Türk ağızlarında kullanılıyordu ve oradan Sırpça'ya geçti. Eğretlilerse bu kelimeyi Macur komşularından aldılar...

    Mezlenmeye benzer bir diğer kelime de 'mücüre'dir. Tek çekmeceli küçük dolap, komidin manasına gelen bu kelime de Anıtkaya'ya mahsus. Kökeni ve geçmişi hakkında yukarıdaki seçeneklerden başka bir izahat yok...

    Yukarıda Buñar-Bunar benzerliğinden söz etmiştim. Bu kelime Makedonca'da aynen Macurlar gibi, bunar diye söyleniyormuş. Makedon, Hırvat ve Sırpların bizim gibi söylediği Türkçe kelimeler çok ilginç: amanet, arka (torpil anlamında), cömeet, çente, çêrek, ciban, darak, darçın, lağap, misir, pêriz, soğulcan, şâyit, terezi, tırampa, zati, zebze...

    Balkan milletlerinin bazı Türkçe kelimeleri aslı gibi değil, Eğretlilere yakın telaffuz ettiği görülüyor. Onlardan bazıları: Asker değil, asger; bizde esger... Muhacir değil, macir; bizde macur... Siftah değil, sefte; bizde sevte... Sünnet değil, sunet; bizde sünet... Tabiat değil, tâbiyet; bizde dâbiyet... Defter değil, tefter; bizde tevter... Tenha değil, tenâ; bizde têne... Zira değil, zare; bizde zere... Sümbül değil, zumbul; bizde zümbül...

    Daha özel bir biçimde benzeşen kelimeler de var, onları da yazayım. Galiba Sırplarda 'aradi da buldu' diye bir söz var ki, anlamı 'zahmetle kavuşulan çocuk' demekmiş. Anıtkaya'da da uzun süre çocuğu olmayanlar, orada burada adak adadıktan sonra bir çocuğu olursa onun için 'arameynen buldu' diyorlar. Var mı bir fark?

    Geniş yapraklı bir kaktüs türüne Anıtkaya'da 'gayınnadili' dendiğini biliyoruz. Makedonlar da 'kaynanadili' diyorlarmış. Saksıda çiçek kavramı ve merakının Eğret'e komşu Macurlardan geçtiği eskiden beri söylenir. Gayınnadili de o sırada dilimize girmiş olmalı...

    Türkçe'den Makedonca'ya geçmiş sözler listesinde bir şey daha dikkatimi çekti.  'ta duri' sözünün karşılığı, Türkçe'deki tâ işaret sıfatı olarak verilmiş. Anlamını boş ver... Yansıma sözcükten takılmış anlamsız bir lakap gibi gelen 'Dodiri'nin mantığını bir türlü çözememiştim...

    Sonuç... Komşu Macur köyleri ağzı ile Eğret ağzı çok farklı değil... Bu köylerin Eğret ağzına katkısı var, çoğu Türkçe kelimeyi bize hatırlatmışlar... Eğret ağzında konuşulan Türkçe, zannettiğimizden daha köklü ve önemli...

Alagır

    Yirminci yüzyıl başlarında Eğret köyü yerleşimi, aşağı yukarı şimdiki gibi kuzey-güney ekseninde yayılmış. Yalnız bugünkünden biraz daha kısa. Kuzey tarafı Yeşilcami yerine varmadan biter, Selimlerin evler son noktada bulunurmuş. 1922 Yılında çekilen fotoğraflarda açıkça görülen bu durum, canlı şahitliklerle de doğrulanıyor. Buradan ötesi ise Alagır...

    Köyün ucundan başlayıp Añıdini'ne kadar devam eden Alagır, doğuda Macuryolu, batıda Atmezeri ile çevreleniyordu. Hafif engebeli bu geniş alan, Eğret'te gırañ olarak adlandırılan  ekilip biçilemeyecek arazi kategorisinde değerlendirilebilir. Fakat tarım arazisi arasında kalan gırañlardan farklılık gösterdiği de bir gerçek. Gırañlar çok engebeli ve kayalık yerlerdir. Alagır nispeten düzlüktür, kayalık kısmı yalnız Atmezarı boyudur.

    Alagır o kadar düzgün ve geniş bir yer ki uzun süre harmanyeri olarak da kullanılmış. Bununla beraber diğer harmanyerleri gibi çimenlik değildir, öbek öbek sert kır dikenleriyle kaplı hali harman yayılması, dene ve saman toplanmasına engel görülür. Harman yeri olarak kullanılan kısmı, bu dikenlerden nispeten arınmış köye daha yakın yerlerdi. Yer konusunda sıkıntı varsa, yine bu dikenli yerlere de harman döken olurdu.

    Alagır'ın dikenli, sert otlu geniş düzlükten oluşması aslında İç Anadolu'nun tipik bitki örtüsü olan bozkırı andırıyor. Bozkırda hakim renk, toprağa çalan, keskin olmayan yumuşak bir yeşil-beyaz-sarı-gök karışımı özel bir renktir. Dediğimiz gibi yumuşak, tülü, kabarık bir renk. Zaten bu yüzden boz-kır denilmiş; aynı şekilde gök-kır, alaca-kır da denilebilirdi. Nitekim Eğret'te ala-kır denilmesine sebep, boz-kır denilmesiyle aynı. Hasılı kelam Alagır dediğimizde tipik bir bozkır anlaşılmalıdır.

    Çimenlik olamasa; uzamayan, sert kır otlarıyla kaplı bitki örtüsüne sahip olsa bile bu geniş düzlük Eğretlilerin hep gözdesi olmuş. Daha harman dökülmediği bahar aylarında hayvanlar orada yayılırmış. Özellikle öküzlerin çoğunlukla Alagır'da güdüldüğü söyleniyor. 

    1940'lı yıllarda Çakırosman'ın bir kaç aylık kısa dönem Muhtarlığı olmuş. O günlerde köylü arasından bir fikir ortaya atılmış; 

    - "Yav bu öküzleri nerde olsa yayarız, Dağ'a da gider kıra da. Alagır'da köyün buzağısı eğlensin, öküzleri çekelim buradan..." demişler. Fikir benimsenmiş, ama kimsenin oralı olduğu yok. Bunun üzerine Çakırosman hem kendininkileri hem de abisi Çakırmehmet'in öküzleri sürmüş çıkarmış Alagır'dan. Muhtar öküzlerini çıkarınca başkaları duracak değil, böylece Alagır öküzden arındırılıp, buzağıya terkedilmiş...

    Yunan gittikten sonra Eğret her yöne doğru genişlemeye başladı. Bu yapılaşma daha çok kuzey ve güneye doğru yoğunluk kazandı. Güneyde Buñar semti, Mumaklık ve ardındaki tepeye doğru yayılırken; kuzeydeki istikamet Alagır oldu. 1940'larda Guyuderesi ve ötesi, ihtiyacı olanlara yurtyeri olarak gösterilmeye başlandı. 1950'lerde buralardaki yerleşim tamamlanmış gibiydi. Aynı yıllarda Aygırhane yapıldı. 1963 Yılında Alagır'ın artık bir cami ihtiyacı iyice belirginleşti ve böylece Yeşilcami yapıldı. 

    Bundan elli yıl önce Anıtkaya yerleşiminin kuzey ucu aşağı yukarı belirginleşmişti. Ona göre bazı seromonileri orada yerine getirmek adet haline geldi. Mesela 19 Mayıs Spor Bayramı orada, Bekçirofi ile Kumpirhasan'ın ev önündeki düzlükte yapılır oldu. Yarışlar ve diğer etkinlikleri için en uygun yerdi. At yarışlarının startı da Yörükçeşmesi'nden verilir ve orada tamamlanırdı. 

    Bu etkinliklerle, aslında merkezden uzak gibi görülen Alagır hep gündemde kalmış oluyordu. 1980'li yıllarda Ziraat Teknisyenliği binası tam da oraya yapılınca Alagır da merkezleşmeye başladı. Gerçi Ziraat'in ömrü çok uzun olmadı, Teknisyenlik kapatıldı. Bundan sonra Alagır'ın yapılaşmasında hızlı bir süreç yaşandı. Bugüne geldiğimizde, bozkır bitki örtüsüyle sözünü ettiğimiz Alagır'ın sadece yarısı kalmış durumda.

Firiglerin Cenevinnesi

    Basit bir mevzuyu gereksiz uzattığım düşünülebilir; olsun, cenevinnesine devam ediyoruz.

    Evrensel ismi fibula. Milattan önceki asırlara kadar tarihi götürülüyor, fakat hangi topluluk tarafından icat edildiği kesin olarak belirlenememiş. Bununla beraber Anadolu'ya Firig medeniyeti sayesinde tanıtıldığı kesin gibi. "Fibula bir Phryg buluşu değil. Ama tunçtan yapılmış, elbise ya da kemer tutturmaya yarayan bu basit çengelli iğne modasını Anadolu’ya Phrygler’in yerleştirdiği biliniyor."*

    Frigya diye bilinen geniş İç Anadolu sahasındaki kazılarda başka buluntuların yanında çok sayıda fibula da çıkmış. Bunların içinde basit cenevinnesi görünümlüleri de varmış, ama çoğunluğu birer sanat eseri sayılabilecek kadar gösterişli olduğunu söylüyorlar. O kadar ki altın ya da gümüşten yapılan fibulalar da bulunmuş. Bundan yola çıkarak Firig halkının işlevselliği yanında fibulaları takı olarak da kullandıklarını söyleyebiliriz.

    Önemli bir husus da bazı kaynaklarda geçen fibulaların, elbisenin omuz, göğüs ve bel bölgelerinde kullanıldığı bilgisidir. Aslında bunun böyle olduğunu tahmin etmek için arkeolog olmaya gerek yok, zira fubula/çataliğneler hala aynı amaçlı kullanılıyor.

    O genelgeçer bilginin önemi, Eğret'te fibulaya cenevinnesi denmesiyle ortaya çıkıyor. Canevi, cenevi, cenevi kalkmak sözlerini hatırlayalım.

    Bakın Frigya Krallığı, turizm amaçlı gündem yapılan 'Frig Vadisi' adlı dar bir bölgeden ibaret değil. Uşak'tan Ankara'nın ötesine kadar uzanan daha geniş bir coğrafyadan bahsediyoruz ve onun içinde Eğret/Anıtkaya'nın oturduğu saha da var.

    Şimdi, bu kadar geniş bir alanda yaşayan insanların binlerce yıldır kullanılan bir nesnenin orijinal adı olan fibulayı unutmuş olmaları gayet doğaldır. Yerine hangi kelimeler yerleşmiş, çataliğne ve çengelliğne; bu da gayet anlamlı ve normal. Gelgelelim Eğretliler asırlardır bu iki kelimeye de itibar etmemiş ve cenevinnesi (can evi iğnesi) adını vermişler.

    Firigyalıların fibulayı kullanım alanını da ifade eden cenevinnesinden daha güzel bir kelime olabilir mi!

    *Doç.Dr. Taciser Tüfekçi Sivas, NG Türkiye, Ocak 2008

Kertik

    Bu, şimdilerde anlamına yabancı durduğumuz Türkçe kelimelerden biri gibi öylece durur, hiç dikkatimizi çekmezdi. Kertenkelelerle ilgili bir belgesel seyrederken aklıma takıldı.

    Bıçak veya benzeri aletle ağaca çentik atmak, çizik atmak anlamlarına geliyor. Gayette eski bir kelime. Bu şekilde açılmış çentiğe veya çiziğe de kertik dendiğini biliyoruz. Rüzgarda savrulduğunda tırrr tırrt ses çıkaran ilkel oyuncaklarımız vardı, tırıldak derdik. Çevresi kertiklenmiş bir tahta parçasının ucuna bir metre kadar ip bağlar, o hızla çevremizde döndürürdük. Çocuk aklımda ilk kertik bu biçimde kalmış.

    İkinci kertik fıtçılardakiydi. Salma fıtçının kertiği olmaz, ama diğerine ne kadar çok kertik varsa o kadar gıptayla bakılırdı. Kımçılanarak döndürülen bir fıtçı en az iki kertikli olmalıdır. Üç ve daha fazla sayıda kertik güzel, fakat her kertik yeni bir yükseklik gerektirdiği ve yüksek fıtçının dengeli dönmesi zor olduğu için, fazla kertik başına iş açabilir.

    Sonra dükkanlarda ip gibi, zincir gibi ölçüyle satılan şeyleri ölçmek için her daim metre aramak zor olacağından, bir metrelik uzunluğu tezgahın bir bölümüne işaretlediklerini fark ettim. Hemen her dükkanın kaba tezgahında bulunan bu işaret, kertikleme usulüyle yapılmıştı.

    Binaların duvarları bazen dosdoğru olmayabilir, bazı yerlerde kertikli olur. Arsa zorunluluğu veya daha başka sebeplerle oluşan bu kertiklere en güzel örnek Gocacami kertiği gösterilebilir.

    Kertik kelimesi dar bir kullanım alanında, tarlanın köşeli kısmı olarak da karşımıza çıkıyor. Gerçi tarla kertiğine bazen göpcük dendiği de olur, ama çoğunlukla kertikli tarla diyorlar. Böyle tarlaların sürülmesi, ekilmesi, biçilmesi bir dert olduğu gibi, miras paylaşımında üleşilmesi de ayrı bir derttir. Yüzey ölçümü, matematik ve geometriye hakim olan birisinin gözetiminde üleşmek gerek. Bu tanımlamaya uyan kişi bir zamanlar Böbülerin Salih Kabadayı imiş. Alengirli tarlaları üleştirmesi için onu götürürlermiş...

    Bir şekilde nesnenin kesilerek, koparılarak, köşeli hale getirilmişine de genel olarak kertik denilirdi. Bunu ucundan tırtıklanmış şey diye düşünebiliriz...

    Sanskritçe’de kırtmak, doğramak anlamındaymış. Bizde de makaslar her yerde kırt kırt keser. Kertmek kelimesi ile bu kelime kesici alet noktasında ilginç bir şekilde birleşiyorlar. Bir de iki kelimenin ünsüzlerindeki (krt) benzerlik var. Yalnız birisinin kestiği ve ondan geriye kalan şeye kırtık deniliyor. Kertik ile kırtığın seslerindeki benzerlikten başka ortak noktası bulunmuyor. Üstelik ikincisi Eğret'te yumuşayarak 'gırtık' haline dönüşürken, kertik başında hiç bir değişiklik görülmüyor. (Sanskritçe'den örnek vermem anlamsız gelebilir, ama Türkçe'ye çok etkisi var. Mesela 'namaz' kelimesinin kökeni bu dile dayanır.)

    Başa dönelim, kertenkele kelimesinin bununla ilgisi? Bu tür hayvanların genel adı keler. Sondaki sesin düşmesiyle kele ortaya çıkıyor; fakat bu tek başına kullanılmıyor. Acaba bu sürüngenler dişiyle falan bir şeyleri kertmesiyle mi meşhur. Öyleyse bu şekilde isimlendirilmeleri çok normal. Anıtkaya’da bunun dışında ağılıkele diye bir çeşit kertenkele biliniyor.

    İçinde kertmek fiilinin geçtiği yemin bile var Anıtkaya'da... Daha doğrusu yemin değil de, iddialı bir söz diyelim... Karşısındaki biriyle inatlaşıyorsun, şunu yaparsın yapamazsın... İş ileriye varıyor; "O dediğini yaparsan aha şurayı kerterim" diye elini, kolunu gösteriyor. Bu bileğimi, parmağımı, kolumu vs. keserim demek... Şimdiye kadar böyle yapana rastlanmadı, ama bu yemin var...

Bırağvemek

    Genellikle her tarafta pek görülmeyen, en azından yaygın olarak çok kullanılmadığı halde; eskiden ve günümüzde Anıtkaya’da kullanılan kelimeler üzerinde duruyoruz. Bu kelimelerin hangi anlamıyla kullanıldığı, kökeninin ne olduğu ve nerelere kadar uzandığını bulmaya çalışıyoruz. Tabi bu durumun tersine, Türkçe olup da yazı dilinde ve her yerde yaygın olarak kullanılmasına rağmen Anıtkaya Ağzında daha düne kadar kullanılmayan bazı kelimeler de var. Onlar hakkında da fikir yürütmek lazım.

    Böyle kelimelerden birisi “göndermek” fiilidir. Neresinden baksanız Türkçe; gel gör ki vatandaş bu kelimeye itibar etmemiş. Onun yerine yine Türkçe olan “yollamak” fiilini kullanmış. Bu tercihin sebebini bilemeyiz, belki ilkinin kökü olan “kön” ismine hafızası yabancı kaldığındandır. “Yol” ismi daha tanıdık gelmiş olabilir. Belki de sesi hoşuna gitmiştir, bilmiyoruz. Zaten konumuz da bu değil.

    Aynen “göndermek” fiilinde olduğu gibi “bırakmak” fiili de tercih edilmeyen kelimelerden birisi. Bu kelimenin yerine “koymak, koyvermek” fiilleri benimsenmiş. Elbette baştaki sert ünsüz yumuşatılarak ve de bazen kökün son ünsüzü yutularak söyleniyor. “Samanı ahara godum, inekleri de dışarı goyvedim.” Yani şu sözü söylemek için bile “bırakmak” kelimesini kullanmıyor insanımız. Bunun mantığını çözmek çok zor. Meslek, yapılan iş, sosyal hayat, ekonomik durum, iklim vs. Sırf bu kelimenin kullanılmama sebebi araştırıldığında, bütün bunların hepsi etkili olduğu görülebilir. Kafanın durduğu yerde, tercih meselesi deyip geçmek en iyisi.

    Bu kelime hiç kullanılmıyor değil Anıtkaya’da. “Bırakmak” dar bir alanda da olsa kullanılıyor. O da sadece kadınların fırında ekmek yaptığı vakit oluyor. Hamur mendilinin üzerine yazılmış olan hamur halindeki ekmekler, kızgın fırın taşına ulaşmak için küreğe binmek durumundadırlar. Tabi birisinin yardımı lazım, kendileri binemezler küreğe. İşte bırakmak bu, yani hamurun mendilden alınıp küreğe konulması. Kelimemiz sadece burada kullanılıyor ve “bırağmak” şeklinde telaffuz ediliyor. Kelime sonundaki sert ünsüzün yumuşama sebebini de izah etmek zor. Fakat bu kullanıma hısım olacak, Anadolu’nun çoğu yerlerinde rastlanılan “bırağıntı” diye bir kelime var, anlamı “İşe yaramaz olarak bırakılan, atık malzeme.”

    Bir kadın mahalle fırınında tek başına ekmek edebilir. Hamur yoğurma, fırına getirme, yazma, fırını yakma, pişirme ve eve götürme işlemlerinin üstesinden gelebilir. Zorlanır, ama bunları halledebilir... Lakin bir başkasına ihtiyaç duyduğu bir an vardır ki, o hamuru fırına 'guyma' zamanıdır. O vakit biri kürek tutarken diğeri mendilde yazılı hamuru alıp küreğe 'bırağıvecek' iki kişi lazımdır.

    Esasında fırında ekmek yapma, “bırağıveme” de dahil olmak üzere ilginç bir konudur ve başlıbaşına daha kapsamlı bir yazıya konu olmaya layıktır. Ne zaman “Yahu küçük bir konu, ne yazacağım ki” diye bir kelime hakkında yazmaya otursam çok ilginç incelikler ortaya çıkıyor. “Bırağmak” da öyle, kökü derinlerde çıktı.

Irlamak

    “Ir” veya “yır” Eski Türkçede türkü şarkı demek. Ya da türküyü şarkıyı söylemek, terennüm etmek manalarında. Irlamak, ırlanmak, ırgalamak, ırgalanmak, ırmak gibi kelimeler de hep bu kökten geliyor.

    Şarkı, türkü söyleyenler kendilerini kaptırarak bazı el kol hareketleri yaparlar, ellerini bir şekilde sallarlar, ayaklarını yere vururlar, oturuyorlarsa ellerini dizlerine vururlar. Bütün bunlar söyleyenin konsantrasyonuyla ilgili olduğu kadar insanın ritim tutma ihtiyacından da kaynaklanmaktadır. Bunu gerçekleştiremediği zaman sanatçı eserin icrasında tam başarıyı sağlayamaz.

    Bunun bir başka yolu da bedeni sağa sola sallamaktır. Şarkıyı ayakta söyleyenler, tıpkı bir kavak ağacının rüzgarda salınması gibi iki yana sallanırlar. Hem kavağın salınımı hem de insanın sallanması kısaca “ırlanmak”tır. Bu fiilin derinliğine indiğimizde işte bu sallanmakla karşılaşırız.

    Küçüklüğümde fırtınalı bir gece Cumacamisi minaresinin ırlandığını şaşkınlıkla izlemiştim. O zamanlar küçük çocuklar salıncakta ırlana ırlana büyürlerdi. Biraz daha büyükleri ise; anaları babaları tarlada çalışırken ağaca kurdurdukları salıncaklarda ırlanarak oyalanırlardı. Nöbetleşe binilen bu salıncakta biri ırlanırken diğeri de sırasını bekleyip onu ırlardı. Tuhaftır, analar sancaktaki bebeği ırlarken kendileri de ırlanırlardı. Evet bir yandan çocuk ırlanır, bir yandan da ona ninni söyleyen anne o esnada farkında olmadan sağa sola ırlanırdı. Esasında bunda tuhaf bir şey yok; bin yıl önce ninni söylerken, ağıt yakarken, mani saöylerken ırlanan anneler ırlanmaya devam ediyor. Hafif bir rüzgarı görünce ağaçlar hala ırlanmakta.

    Büyüklerinize kulak verirseniz, deprem esnasında yerin ve varlıkların nasıl ırlandığını anlatacaklardır size. Onların gözünde, yer şimdiki tabirle sallanmaz, ırlanırdı.

    Bizim köyde kullanılmıyor ama Anadolu’nun bazı ağızlarında kullanılan “ırgalamak” ve “ırgalanmak” fiili var bir de. Bir varlığı sallamak, yerinden oynatmak, kımıldatmak, kıpraştırmak gibi çeşitli manaları var. “Beni ırgalamaz” gibi yaygın kullanışlarına da rastlanmıyor değil. Bütün bunlar hep “ır” kökünden bugüne ulaşanlar.

    Bir de “ırmak” kelimesi vardı. Şu hepimizin bildiği dere, nehir anlamındaki ırmak. Bunun konuyla ne ilgisi var derseniz; ırmağın akarken çıkardığı ses bile yeter. Tabiatın dilinden anlayanlar derelerin şarkı söylediğini, yani ırlandığını bile duyuyorlarmış. Bakış açısı yani...

    Hepimiz ırlanıyoruz. Irlanmadan yürüyen insan bulmak çok zor. Camiye gittiğinizde dikkat edin hocanın ırlanmadan Kur’an okuyamadığını göreceksiniz. Rahmetli dedem, sapa giderken arabada keyiflenince asılırdı bir türkü başlardı ırlanmaya. Bakın etrafınıza siz de her şeyin ırlandığını göreceksiniz. Çicek böcek, kurt kuş, azat orman, yavru ana, yer gök… ve insan.

Direklemek

    Ramazan ayında oruç tutmayanların bile oruçlulara saygı adına meydanda yiyip içmedikleri bir saygı toplumunda yaşadığımızla övünürüz.

    Tabiatıyla oruç tutmayan gayrı müslimlerin de bu saygıdan nasiplendikleri, dahası oruçlu komşusuna iftarlıklar hediye ettiği bir toplumdan. Bu saygı gösterisine son zamanlarda üç dinin temsilcilerinin, en azından dini önderlerinin katıldığı iftar programlarını da ilave etmek lazım. Böyle bir ortamda kendi dindaşlarından da azami bir “oruca saygı” jesti bekliyor insan.

    Bilhassa uzun yaz günlerine denk gelen çocukluğumun Ramazanlarında bazı yetişkinlerin de oruç tutmadıklarını biliyorum. Tam da “iş gayıt vakti” olan harman zamanıdır bu mevsim. Güneşin en yakıcı ve günlerin çok uzun olduğu demler. Böyle zamanlarda hiç niyetlenmezler bazıları oruca. Şuna doğrudan oruç tutmazlar diyelim mi?

    Hayır demeyelim. Orucu direkledi diyelim. Öyle derlerdi çünkü, “Falanca da direkliyormuş!” tarzı dedikoduları yapılırdı. Dedikodu yapılırken bile böyle bir nezaket gösterilirdi. Belki doğrudan oruç tutmadığını söylemenin kabalığının farkına varıp “orucu yiyor” veya “direkliyor” diyorlardı.

    Direklemenin esprisi şu: Bir binanın kirişi çürür, yıpranır, altındakiler için tehlike arzetmeye başlayınca onu değiştirmek gerekir. Bu mümkün değilse takviye amaçlı çürüyen yere destek olarak yeni bir direk vurmak lazımdır. Ta ki dambeş vatandaşın tepesine inmesin. Vurulan direk böylece kirişi bir müddet daha sağlam tutacaktır. Bu süre bir ömür bile olabilir. Kısaca direk vurmak, direklemek kirişi sağlamlaştırmaktır.

    Bir orucun en zayıf, en çürük, kırılmaya en yakın yeri de ortasıdır. Yani öğle vakti… Bu noktayı sağlamlaştırmak, oraya bir direk vurmak lazımdır ve orucun direği de yemektir. Öğleyin karnını doyurduğun zaman orucu direklemiş olursun.

    Bunda oruç tutmamaya bir tatlı bahane üretme endişesi sezilmiyor değil. Baba erenlerin fıkralarını andırıyor bu direkleme olayı. Ama ne yaparsın ki böyle. Ve ne yaparsın ki hala direkleyenler var.