Yolmalar

    Sıra geldi yolmalara. Aslında bu vişne toplamayla aynı döneme denk gelen bir iştir ve ondan daha kısa bir süreçtir. Eski dönemde burçak, siylek gibi hububat da yolunarak hasat edilirdi ama 70-80'lerde yalnız mercimek yolması vardı. Benim anlatacağım da aslında mercimek yolmasıdır.

    Mercimek, tarlada çiçeği döküp deneyi almaya başladığı anda, daha macın gök iken bir de bakmışsın ağarıvermiş. O anda hemen harekete geçmek gerekir. Zira güneşin en yakıcı zamanlarında ağarma, sararmaya; o da kurumaya dönüverir. Elini çabuk tutmazsan mercimeğin uçtuğunu görürsün. Çiçek dökümünden itibaren bir hafta - on gün içinde mercimeğin yolunması gerekir. Tamamen kuruduktan sonra hem zor yolunur, el acıtır hem de çakıldaklar kırılıp döküldüğünden verim düşer.

    Eğret arazisi engebeli olduğundan mercimek tarlasında gelişim her yerde aynı oranda olmaz. Bazı bölümler çitlenecek kadar yeşil iken bazı bölümler tamamen kurumuş bulunabilir. Öyleyse kuruma gerçekleşmeden yüksek, tepecik oluşturan yerlere öncelik verilip bölüm bölüm yolma isabetli olabilir. Nispeten kuru bölgelerde mercimek sapları eli yaraladığından ve de arada derede gizlenmiş garın dikenleri can yakacağından elleri koruma altına almak gerekir. Anlattığım dönem itibariyle iş eldiveni lüks olduğundan insanlar topuğu dilinmiş eski tire çorabını ellik gibi kullanırlardı. Elleri zaten nasırlaşmış olanlar ise buna da gerek duymazdı.

    Yolmalarda çıkım çıkmak için dizilen yolmeciler, aynen çapa tarlasında olduğu gibi türkü söyler, mani atar, dedikodu eder. Yalnız burası çapa tarlasına göre daha sıcak ve sıkıcıdır. Bunun sebebi işin ürememesidir. Sıkıcılığı aralamak içindir bu maniler, türküler. Bazen de çalışma yönteminde değişikliğe gidilerek bunun önüne geçilir. Mesela oyuma girilir. Çıkım çıkanların önünde, ilerde bir yerlerde yolmaya başlayan kişi çevresini genişleterek oyar. Çıkımcılar oraya geldiklerinde birden önlerine yolunmuş bölge çıkınca psikolojik olarak rahatlarlar. Oyumun esası budur.

    Yolmecilerin eli dolduğunda tutamları bir yere yığarlar ki bu yığınlara elçim denir. Arabaya yüklenirken birkaç elçimden bir annat doldurulabilir. Saman tahtaları veya delece vurulmuş arabaya yükleme işi için sabahın henüz çiğ kalkmamış vakti denk getirilir. Sıcakta gevreyecek olan mercimek çakıldakları kırılgan olur, verim düşer.

    Harman yerine ilk getirilen, düğenle ilk sürülen, yabayla ilk savrulan, denesi ilk yıkanan mahsül hep mercimek olmuştur. Bu yüzden mercimek yolmaları  bir bakıma harmanların gelişinin işareti de sayılır. 

    Bu dönem aynı zamanda burçak ve siyleklerin de yolunduğu zamandır ama; bunlar çok ve yaygın ekilmediğinden mercimek yolmasına yoğunlaştım. Bir de nohut yolmaları var, anlatılması gerekiyor. Şimdilerde mercimekle aynı dönemde hasat ediliyor; fakat eskiden nohutların kuruma vakti buğday oraklarından daha sonraya denk gelirdi. Bu yüzden ona daha vakit var.

    

Çekirge ve Çavdar Çekimi

     Ot orakları bitiminde ekinler hızla olgunlaşmaya başlar. Arpaların rengi ağarır ve kısa süre sonra biçim vaktine erişilir. Buğdayın vakti daha sonra gelecektir. Fakat deneyi almaya başlayınca buğdaya musallat olan zararlılar da ortaya çıkar. Bambıl denilen böcek başaktan başağa uçarak olgunlaşmaya başlayan buğday tanelerini yer. Bu durum buğday tam kuruyana kadar devam eder. Ancak Eğret'te ileşberler bu böcekle mücadele etmezler. Kimyasal ilaç kullanmazlar, onun vereceği zararın kendilerine bir eksi getirmeyeceğini düşünürler.

    Büyüklerimden duyduğum asıl afet çekirge istilası. Bu böceklerin nasıl serçe büyüklüğünde oldukları, kalabalıklığı nedeniyle sürü halinde bulut olarak dolaştıkları, haklarından gelebilmek için koca koca hendekler kazdıkları hep anlatılagelirdi. 1940-50'li yıllarda da yaşanmış bu afet. Dinlediklerimiz bu yıllara ait; fakat asıl çekirge mücadeleleri bundan daha önceki yıllarda yapılmış. Özellikle 1850-1920 arasında Osmanlı Devlet politikası olarak çekirge mücadelesi kayıt altına da alınmış. 

    Eğret'in Osmanlı döneminde ödediği vergiyi anlatırken gördük ki bu bölge İstanbul'un tahıl ambarı. Arpa, buğday için kategorilere ayrılan toprak verimliliğinde Eğret toprakları en verimli toprak sınıfından sayılıyor. Çekirge gibi bir afetle mücadelede uygulama alanı olarak Eğret'in üzerine eğilmiş olunması normaldir.

    24 Mayıs 1852 tarihli Karahisar-ı Sâhib Sancak Meclisi Mazbatası'na göre Eğret'in de aralarında bulunduğu Merkez kazaya bağlı 26 köyde şiddetli çekirge felaketi yaşanmıştır. Belgelerden anlaşıldığına göre, 1840'lı yıllarda başlayan afet 1864 yılına kadar yoğun bir şekilde devam etmiştir. Felaket 1880'1i yıllarda tekrarlasa da alınan önlemlerle kısa sürede bastırılmıştır. 1910'1u yıllardan itibaren tekrar başlayan çekirge felaketi etkisini I. Dünya savaşı yıllarında da devam ettirmiştir.

    Tanzimat'ın hemen sonrasında başlayan bu afetle mücadelede en etkin makam ise yine aynı tarihlerde oluşturulup atanan muhtarlıklar olmuştur. Eğret'in ilk muhtarının kim olduğunu bilmiyoruz ama; afet görüldüğünde yetkilileri haberdar etme ve mücadeleyi organize etmede tam yetkili kılınmıştır.

    Alınan tedbirlere gelince... İtlaf edilen çekirgelerin larvalarının okka başına ücret ödenmesi, hendeklere doldurularak üzerlerine toprak örtülmesi, serçe ve sığırcık kuşlarından yararlanılması, çekirgeli alanların sürülmesi vb. gibi yöntemler. Bunların içinde en fazla başvurulan yöntem, hendek kazılarak oraya henüz olgunlaşmamış çekirgeleri gömmek olmuş. Bu yöntemin 20. yüzyılda da kullanıldığını büyüklerimizden dinlemiştik.

    Kuşlara yedirme de oldukça ilginç bir yöntem olmalı. Yalnız, bütün bu çekirgeyle mücadele yöntemlerinin yanında masrafsız ve zahmetsiz bir yola daha başvurulmuş. Dua okuyarak onları Allah'a havale etmek...

    Dua ve sığırcık usullerinin birleştirilmesinden oluşan bir karma uygulamayı dinlemiştim. Apdıramanlardan Halil Hoca adında birisi (Kör Halil Kirkit adını bundan almış) Sandıklı taraflarından bir yerden sığırcık getirmeye gitmiş. Oradaki sığırcıklar çok namlıymış bu hususta ve belki de Eğretliller Halil Hocayı görevlendirdi; o ayrıntı bilinmiyor. Düşmüş yola bizim Hoca, kuş sürüsü de tepesinde buna eşlik ediyor. Okuya üfleye sığırcıkları Eğret'e getirmiş de o yıl çekirgeden böylelikle kurtulmuşlar.

    Son yıllarda bu tarz çekirge afetlerine rastlanmıyor. En az 70 yıl öncesinde kalmış bir durum. Eğreti takvimde işaretlenmesi gereken bir iş olarak kaydetmiş olalım. 

    Bu bölümde tarihi verileri aldığım kaynak: Batı Anadolu'da Çekirge Felaketi (1850-1915), Ertan GÖKMEN

    ÇAVDAR ÇEKME

    Eskiden yaşanan çekirge afetleriyle hemen hemen aynı döneme rastlayan bir işlem daha yapılır ileşberler tarafından. Bu dönem, sapıyla başağıyla buğdayın olgunlaşıp sertleştiği, renginin hafifçe ağarmaya başladığı fakat henüz kurumadığı dönemdir. Haziran ayının sonları, Temmuz başları gibi, daha orakların başlamadığı günler.

    Bu vaktin de iyi ayarlanması gerekir. Başaklar belirdikten sonra, ekine karışmış çavdarlar daha uzun boyda ve daha açık renkte kendini fark ettirirler. Buğday boyundan 20-30 santim kadar daha uzun olurlar. Böylece ele gelmesi kolaylaşır. Zamanlamanın önemi, ekine zarar vermeden onu çavdardan ayıklayabilmektir. 

Çavdar çekmenin temel amacı ise arı buğday elde etmektir. Arı buğday tohum ve yiygi olarak kullanılır. Çalkama veya savurma gibi yollarla çavdarları ayırmak zor olduğundan bilhassa tohom için en etkili ve pratik yol budur: Daha tarladayken temizlemek.

    Üç beş kişi yan yana dizilerek önlerine gelen çavdarları başaklarının alt tarafından kavrayarak yukarı çekip kökünden çıkarırlar. Bir tutam olup avuçlar çavdar sapıyla dolunca aña veya yola atılır saplar. Bu şekilde çıkım çıkılarak ekin çavdardan temizlenmiş olur. 

    Çavdarın günümüzdeki besin değeriyle ilgili bilgiden o günün insanı habersizdi. Gerçi çavdar da ekilirdi; ama o hayvanlara yem olarak kullanılırdı. Çavdar bitkisi, buğdayın bozulmuş bir türü olarak kabul edilir, dolayısıyla buğday içinde bir kusur olarak algılanırdı. Bütün bu çavdar çekme işleminin mantığı buna dayanırdı. Günümüz kafasıyla anlamak bu yüzden zordur.

    Bugün ileşberlik yok; tarım var ve o da endüstrileşmiş. Un artık değirmende değil, fabrikada üretiliyor. Buğdayın öğütülmeye hazırlık safhaları da hep fabrikasyon. Tohum ise çiftçinin kendisinin hazırladığı bir şey değil, daha teknik olarak üretiliyor. Yani anlayacağınız, çavdar çekme de tarihe karışmış işlerden biridir.

Ot Orakları

     

    21 Haziran gündönümüyle dönen yalnız gün değildir. Bahar yağmurlarıyla şenlenen kırların yeşil rengi de sarıya dönmeye başlar. Tamamen sararıp kurumadan önce ivedilikle yapılması gereken iş, otları biçip kış için depolamaktır. Biçilmeye değer otlar añda, gırañda, çeşme-kuyu başlarında, göbülededir. Bunlar fırsat buldukça veya gormadan izin alınıp biçilir. Zira özellikle kuyu başları mera sayıldığından, ot iyi ise belli bir ücret ödemesi yapılmalıdır. Gündönümüne kadar buralardaki otların biçimi zaten yapılmış olur.

    Bahsini edeceğim oraklar, yukarıdakilerin dışında ve onlardan daha fazla ota sahip Çayırlar'daki otların hasadıdır. Belli bir takvime bağlı olan bu işin vakti hiç şaşmaz ve bu döneme de "ot orakları" adı verilir. Gündönümünden sonraki ilk Cuma başlar. Bu Cuma, 21-26 Haziran arasındaki bir güne isabet edebilir. O günün seçilmesinin sebebi mübarek gün olduğudur; ama gelenek geçmişinin ne kadar eski olduğuna dair bir bilgimiz yok.

    O cuma sabahı daha gün doğmadan arabalarını koşanlar kuzeydeki bu çayırlara yönelir. Çayırı olmayanlar otunu satın aldıkları çayırın başına varır. Anıtkaya'ya oldukça uzak bu mevki, aslında köyün kuzeydeki sınırıdır. Cumalı ve Sususzosmaniye arasında sıkışıp kalmış izlenimi verir, ama buna şaşırmamalı; çünkü 19 yüzyıl sonunda kurulan bu iki köy Eğret arazisine oturtulmuş...

    Yaklaşık köye 5 km mesafe katedilmesinin ardından ıscak gızmadan mümkün olduğunca çok ot biçilmelidir. Hayvanlar çakılır, kösteklenir. Ferke girilir, ter silinir, tırpan gayraklanır, yorulunur, soluklanılır... Selâ vaktine kadar bu iş böyle devam eder. Macur'dan selalar işitildiğinde iş bırakılır. Hayvanlar ve arabanın başında çocuklar bırakılıp iki Macur'dan birisine gidilir. Bu köyler yılda bir kez, ot oraklarının başladığı gün, görüp görebileceği en kalabalık cuma cemaatine ev sahipliği yapar. 

    İşe namaz sonrası kaldığı yerden devam edilir. Yakıcı güneş altında gerçi iş hafifletilir, mesela yemek yenir, tırpan kekişlenir, çocuklar hayvanları sulamak üzere Yörük Çeşmesine gönderilir. Sonrasında yine işler kızışır. O gün ikindi sonrasına kadar çalışılır. Ot oraklarının çok büyük bir kısmı o gün halledilir. Ertesi güne de yetecek kadar iş vardır. Çayırı çok olanlar ve ilk gün biçime başlayamayanlar için telafi zamanıdır. İlk gün ve sabah biçilen otlar aktarılmalıdır ki tam kuruyabilsin. Hava o kadar sıcaktır ki biçilen ot ertesi gün tamamen kurumuş olur ve taşınması gerekir. Rengi değişip sararmadan köye götürüp otluğa basılmalıdır. Bunda acelenin sebebi, yağmur ihtimalidir. Islanan otu kurutmak için daha fazla aktarma gerekebilir.

    İkinci günden itibaren Çayır Bekçisi hakını toplamaya başlar. Çayırın genişliğine göre, bir veya iki annat otu arabasına atarak tahsilatını yapmış olur. 1970'li yılların meşhur çayır bekçisi Patlağın Davılcıibram (İbrahim Patlar) idi. Onun vefatından sonra bir süre de yeğeni Habiri Mehmet Boy bekçilik yaptı....

    Çayırlardaki otu biçme, aktarma, kurutma ve taşıma işi üç beş günde biter. Haftasına varmadan biçilmiş geniş çayırlıkta mal güdülmeye başlanır. Hatta köyün sığırı-bızağısı bile buraları doldurur. Bu yüzden acele edilir. Bir kaç günlük ot oraklarında panayırı andıran Çayırlar, sonrasında hayvan sürülerinin gürültülü kalabalığıyla doldurulur...

    Daha bir hafta öncesine kadar Susuz ve Yörük Çeşmelerinin suyu ile uzunlamasına ikiye bölünen, bu minik suyun çevresine her türlü canlılığı bahşettiği Çayırlar nasıl bir anda kuruyuverdi? Bu hızlı kuraklık hayret vericidir. Ot oraklarının başladığı gün yer yer uzun turuncu gagalı leyleklerin volta attığı görülür. Havalandığında bazen o gagadan yılan sallandığı da eksik olmaz. Dereciğin çevresinde her yaşta kurbağa yavrularının zıp zıpları fark edilir. Yaklaştığında o dereye yemenilerin içine su girer, voşduk voşduk yürümek zorunda kalırsın. Çayırların ne kadar sulak olduğunu hesap et... Oysa bir hafta sonra bu canlılıktan eser kalmaz. Otların biçilmesiyle güneşe doğrudan maruz kalan dere bir anda kurur. Ondan beslenen yılanlar, kurbağalar, sülükler ve leylekler de oradan ayağını çekerler. Gerçi bir kaç leylek düşünceli düşünceli yuvaya götürmeye nafaka arar, ama bulabildiği çekirgeden başkası değildir... Artık geniş Çayırlar düzlüğü yaylım hayvanlarına kalmıştır...

    Elli yıl sonra bugün ne mi oldu? Çayırların sürülüp tarla yapılmasından sonra ot orakları tarihe karıştı. Ne Çayırlarda bu hengame yaşanıyor ne de Macur camileri yılda bir de olsa şenleniyor. Her şey tarih oldu....

Teravih Uğurlama

Çocukluğumdaki son terevi (teravih) hep heyecanlı ve hüzünlüdür. Hayatımın yaklaşık on yıllık bu dönemindeki her son terevide birbirine yakın bu iki duyguyu istisnasız yaşadım.

Heyecanın sebebi, bu geceden sonra bir daha bu uzun ve sıkıcı(!) namazın kılınmayacak olmasıdır. Artık tereviden kaytaran arkadaşlarınla rahat rahat oynayabileceksin veya vaktini daha özgürce geçireceksin. Oysa kimsenin seni tereviye zorladığı yoktu, istesen sen de diğerleri gibi kaytarabilirdin. Ama o zaman da rüyalarına giren oruç bozma azabının benzerini duyacaksın içinde. Buna vicdan azabı dendiğini onyıllar sonra anlayacaktım. Sırf bu yüzden tereviyi aksatmak istemezdim. Uzun da sürse, sıkıcı ve meşakkatli de olsa bu böyleydi. Son terevideki heyecan ve sevinç duygularının kaynağı, onun son olmasıydı.

Son terevi hüznüne gelince… Bunun birden fazla sebebi olabilir; fakat en başta geleni müezzinlerdir. O vakitler Anıtkaya’da dört cami vardı. Adet olduğu üzere camileri gezerdik. Başka vakitlerde gitmediğimiz camilerde bizi ilk defa gören bütün cemaatin bize baktığını zanneder sıkılırdık; ama yine de cami gezmekten vazgeçmezdik. Dört camideki müezzinleri az çok buradan biliyorum. Goca Cami’de Gobaklañ Arif (Kopan) ile Bükürüñ Adem (Ölçer); Yeşil Cami’de Kör Süleyman (Selman) ile Keskin; Yeñi Cami’de Kel İdiriziñ Ziya (Azbay) ile Kel Arzımanıñ Bahattin (Azbay) müezzinlik yaparlardı. Cuma Camisinin meşhur müezzinlerini hatırlayamadım. Ramazan ayına, özellikle de tereviye özgü bu müezzinlerin mahareti, benim için son terevi hüznünü sağlayan asıl unsur olmuştur.

Namaza başlarken “Salli alâââ Muhammet!” diye hem salavat getirir hem de cemaata salavatı hatırlatırken â’ları uzatıp ham’ı öyle bir vurgularlar, met’i öyle şiddetli keserler ki insanlar bunu ister istemez bir emir olarak algılar ve onlar da salavata durur. Ancak sen daha salavatı tamamlayamadan ikinci komutu duyarsın: “Salat-ı tereviye niyet!”  Bu kafiyeli duyuruyla namaza durulur. Her dört rekatlık bölümden sonra müezzinler ilahiler, kasidelerden sonra, başlangıçtaki salavat komutunu aynı tonlama ve makamla tekrar ederler. Terevi bitiminde ise “Salli alâââ Muhammet! Salat-ı vitire niyet!” komutu gelir. 29 gece devam eden bu rutin müezzinlik görevini, otuzuncu gecede bir başka edayla söylediklerini fark etmemek imkansızdır. Ramazan müezzinlerindeki bu farklılığı, müezzin mahfilinden cemaati süzüşlerinden, diz çöktüklerinde heyecandan sık sık öne doğru yekindiklerinden, arada gırtlaklarını temizleme öksürüklerinden bile anlayabilirsin. Amma ses tonlarına ustaca yedirdikleri duygu yoğunluğu, en taş kalpliyi bile yumuşatacak kıvamdadır.

Son tereviye has ses tonuna bürünen müezzinlerin bu haline esasında cemaat hazırlıklıdır. O akşam “terevi uğurlaması” yapılacaktır. Bunu bile bile varır camiye. Ses tonlarına yansıyan bu tören, terevi bölüm aralarındaki değişiklikle devam eder. Müezzinler kuru kuruya salavat hatırlatması yapmazlar, salavata bir güzel başlarlar. Komut almaya alışkın cemaat durur mu, takılırlar müezzinlerin peşine götürdükleri yere kadar giderler. Götürdükleri yeri ben diyemem gayrı. Itri’nin meşhur Salat-ı Ümmiyesi camide bir güzel icra edilir. Burada, müezzinlerin uyumunun önemi ortaya çıkar. Cemaat da onlara katılınca, cami gürül gürül ilahi sarhoşlukla dolar. Her dört rekat arasında yaşanan bu duygu sarhoşluğu teravi sonunda zirveye çıkar.  Zira son teravidir bu, ve o son teravinin de sonuna gelinmiştir. Ardı yoktur. Yitip giden dostun ardından feryat figan ağıt faslı başlar. Eğer mümkün olsa da nağmeyi dinletebilseydim, “Bu nağmeye ağıt demekle az bile yapmışsın” derdiniz.

Müezzinin biri o yanık sesiyle şu kıtayı söyler:

              Gelin gönderelim mahi sıyamı

             Acep hazret bizden razi ola mı?

            Nasip ola birde bu mahı göre mi?

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

Cemaatin tamamının hüznü toplanmış müezzinin sesinde demetlenmiş gibidir. O yanıklıkla son hecelerdeki mııııı sesi öyle bir dalgalanır, öyle bükülür, öyle kıvrım kıvrım olur ki bir hece bağlı bulunduğu dizeden daha uzun sanırsın. Uzun ve yanık figan. Son mısra ise bir davet ve komuttur.  Bu komutla diğer müezzin bu kez tekbire başlar. Yine Itri’nin Saltanatlı Tekbir’idir söylediği. Yine cemaat bu sese takılır. Nefeslenen önceki müezzinin de katılımıyla, koca katarı çeken iki küheylan gibi cemaatin önüne düşerler tekbiri kanatlandırıp caminin her bir köşesini dolaştırır sonunda yumuşak inişle getirir müminlerin kulağına bırakırlar. Uğurlama kasidesinin tamamı aynı içli sesle söylenip, sonunda aynı gürlemeyle tekbir getirilir.

            Gelin tekbir edelim aşıkane

            Dökelim göz yaşını hem sadıkane

            Suçumuz sakıtında yarlığane

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

                            Teravih kılanın tahtı yücedir

                            Bugün yoksul ise yarın hocadır

                            Mubarek geceler iş bu gecedir

                            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

            Teravih kılmayan yüzü karalar

            Hakkın divanına nice varalar

            Bölük bölük cehenneme süreler

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

                            Hazeran şükr ü minnet ol Hudaya

                            Eriştirdi bizi bu kutlu aya

                            Salavat ruhi paki Mustafaya

                            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

            Elhamdülillah eriştirdi bizi bu aya

            Beşarettir kamu yoksul tebaya

            Niceler gitti kalmadı bu aya

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

                            Sekiz cennet kapısını açarlar

                            Yollarına hem cevahir saçarlar

                            Müminlere hüllelerin biçerler

                            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

            Bezenmiş huriler müminler ister

            İlahi sen onu bizlere göster

            Münafıklar bu ayın çıkmasını ister

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

                            Onbir ay ağladı rahmet ayına

                            Nail oldu cümlesi muradına

                            Geldi Kuran bu ayda Mustafa'ya

                            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

            Teravih kılmayan yüzü karalar

            Yarın Hak divanına nasıl varalar

            Münafıklar mezarına koyalar

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

                            Teravih kılanın köşkü yücedir

                            Onda yoksul ise burda hocadır

                            Mübarek geceler iş bu gecedir

                            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

            Gökyüzünde saf saf olmuş melekler

            Sefasından çarka döner felekler

            Bu ayda kabul olur dilekler

            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

                            Sekiz cennet kapısını açarlar

                            Göklerden yerlere rahmet saçarlar

                            Teravih kılana hulle biçerler

                            Hakkıñ birliğine tekbir alalım

Bu esnada cemaat arasında yer yer burnunu çekene, gözyaşlarını saklamaya çalaşına rastlarsın. Ben ise o kadar duygulanacak yaşta değilimdir henüz; fakat kafam “Münafıklar bu ayın çıkmasını ister” dizesine takılıp kalmıştır. Çünkü ben de bu ayın çıkmasını, bayramın gelmesini, sabah kahvaltı yapmayı, istediğimde gazoz içmeyi istiyorum. Acaba ben de münafık mıyım? Baştaki heyecanım hafif hüzne dönüşmüştü. Şimdi ise biraz ürperti biraz korku biraz da karışık duygularla “Salat-ı vitire niyet!” davetine uyuyoruz.

 Bugün 29. teravih kılınacak. Yarın son terevi... Camilerde terevi yok; salavat, tekbir yok, uğurlama yok, hüzün yok. Hüzün, bütün memleket semalarında.

Azat

     Anıtkaya/Eğret Yöresel Sözlüğünün A Maddesine bakılırsa bu sözcükle ilgili yüzeysel bilgi elde edilebilir. Ben biraz daha ayrıntıya ineceğim.

    Türk Dil Kurumunca hazırlanan Derleme sözlüğüne göre "azat" kelimesi yalnız Eğret'te tespit edilmiş. Kırda seyrek olarak kendiliğinden yetişmiş yabani meyve ağacı demek oluyor. Bunlar ahlat ve alıç ağaçları. Kendiliğinden yetiştiği, insanların yetişmesinde emek harcamamış olması sebebiyle mülkiyeti devlete ait kalmış. Arazinin tapusu tarla sahibinde olsa da azatlar hazineye ait oluyor. İyi ki de öyle olmuş, bu sayede günümüzde de varlığını sürdürebiliyorlar.

Güneyden kuzeye Eğretarazisini ikiye bölen karayolunun batı yanında kalan bölümünde azatlar serpiştirilmiş gibidir. Sanki, insanlar öğle sıcağında bunalınca gölgesine sığınsınlar diye her tarlaya bir azat verilmiş ve bu azat tarlanın rastgele bir yerine yerleştirilmiştir. Zamanla tarlalar bölündükçe bazıları añda kalmış, bazı tarlalara birden fazla düşerken diğer bazıları da azatsız kalmış gibidir. Ama bütün bunların arazinin sözünü ettiğim kısmında bulunması ilginçtir. Azatardı mevki de bu tarafta.

Doğu tarafındaki azatlar pek seyrektir. Bazan buralarda ufuk boyunca hiçbir azata çarpmaz gözünüz. O kadar seyrektir yani. İnsanlar o taraftaki tarlalara giderken yanlarında üç ayaklı seyyar cergelerini de arabaya atarlardı. Sıcakta, altında yemek yiyebilecekleri bir azat olmadığı için. Söğütcüğü, Gocagulağın (Ahmet Kalkan) kuyuyu solunuza alıp aşınca, ilk bayırdan sonra sağınızda kalan bir azat var. Etemiñ Azat. Sırf bu azattan dolayı o mevkinin adı artık Etemiñ Azat olmuş. O bölgede azatın ne kadar nadir bulunduğunu anlayın artık. Yalnız Çayırözü mevkinde aynen batı yakasında olduğu gibi sık azatlık bölge vardır ki burası Ağıllañaltı’nın doğal uzantısı gibidir.

Gadıngızların Ahmetçavuşun babası Kedimehmet, kış günü eve dönerken yolunu şaşırıyor. Bir şekilde kayboluyor. Alıç azadına yaslanmış vaziyette ölü buluyorlar. 20. Yüzyıl başlarında yaşanan bu olaydan sonra ağaca 'Kedimemedin Azat' diyorlar. İmranguyusu veya Hassönleringuyu ilerisinde, ormanın ucunda olduğu söyleniyor bu Alıç ağacının. Eğer hayattaysa 'anıtazat' olabilir...

Ahlat olsun alıç olsun azatlar çok geç büyüyen ağaçlar. O kadar ki gelişim ve büyüme süreci bir insan ömründe gözlemlenemeyecek kadar uzundur. Misal, bir azadın şu anki haliyle kırk yıl önceki görüntüsünün aynı olduğuna yemin edebilirsiniz. Dedem, bodur bir alıcın kendisi gençken de böyle çöyür olduğunu söylediğinde çok şaşırmıştım. Dalında alat silktiğimiz azatların yaşı birkaç asırı geçkin olmalı. Kısaca yavaş büyüyen, uzun ömürlü ağaçlardır azatlar.

Yetişmesi ve büyümesinde emeğimizin olmadığı, insan ömrünün kısalığı nedeniyle sahiplenmenin zorlaştığı azatların mülkiyeti eskiden beri devlet hazinesininmiş. Yine tarla sahibine tasarruf yetkisi verilirmiş ki azadın budaması falan yapılabilirmiş. Kalın alıç dal veya gövdesinden küle yapılırdı, bunu hatırlıyorum. Şimdilerde de budama yapılmasına izin veriliyor ama haber vermek kaydıyla. Bütün bunlara rağmen kaçak budama hatta kökleme yapanları duyuyoruz. Traktör, biçerdöğer gibi büyük ve güçlü makinelere sahip olan insanoğlu tarlasında azadı istemiyor. Alat azadının geniş gövdesiyle ekini gölgelediğini düşünüyor. Biçerdöğer dallarına, pulluk köklerine takılıyormuş. Azat yolundan çekilsin istiyor. Allah’tan korkmuyor, devletten korkuyor da şimdilik azatların canını bağışlıyor. Bakalım bu ne kadar devam edecek.

Mart-Nisan gibi ekinlere yabani ot ilacı atılıyor. Bu ilaçlamanın da yaklaşık 50 yıl gibi bir geçmişi var. Ahlat ve alıç azatlarının çiçek vaktine denk geldiğinden olabilir, o bölgede azatların meyvesi olmuyor. Bu yüzden insanlar ekin bölgesinde alat-alıç olmayacağını biliyor, nadas bölgesindeki alat ve alıca yöneliyorlar. Nadas yöntemi Anıtkaya’da bitmiş gibi ama en azından buğday ekilmeyen taraftaki alatlara gidiyorlar diyelim.

Eğret azatlarının ehlileştirilmesi yoluna hiç gidilmemiş. Alat ve alıcın yabani lezzeti böylece korunmuş. Yalnız İnneñüsdü denilen mevkide alat azatlarına yazlık armut aşılanmış. Tarım Müdürlüğünün öncülüğünde 50 yıl önce yapılan bu aşılama sayesinde o azatlardan Temmuz ayında armutlar toplanabiliyor. Bunun dışında aşılama yok. Bir ara alıç azadına döngel aşılanması konuşuldu ama yapılmadı. İyi ki de yapılmadı, zira aşılanan dallar uzun ömürlü olmuyor, önce cılızlaşma sonra kurumalar oluyor.

Bir de armıtalat dediğimiz bir azat cinsi var. Bu, ahlattan daha haşmetli bir görünüm ve cüsseye sahip bir ağaç türüdür. Meyvesi de kendine has bir ahlattır. Belki armuta yakın ahlat denilebilir. Bu yüzden bu ismi almış olmalı. Meyveleri de normal ahlattan daha iri ama ahlat biçimindedir. Bu azattan Eğret'te toplasan beş tane ancak vardır.

Hem azatlar hem de alat-alıç mayyoş lezzeti korunmalı. Çünkü meyvesi ve gölgesinden başka bilmediğimiz daha nice faydaları var kim bilir. Ekosistem denilen tabii dengedeki yeri yeni keşfediliyor. Onlardan biri de Eğret ileşberliğiyle yakından ilgilidir.

Bilindiği üzere Eğret eskiden beri tahıl ambarı olarak görülmüş. Topraklarının arpa buğday için çok uygun olduğu söyleniyor. Arpa neyse de, buğday için çok daha önemli tarlalara sahip. Anadolu'nun hemen her yerinde buğdaylara musallat olan süne böceği Eğret'te hiç görülmemiş. Elalem bu büyük sıkıntıdan dolayı buğday yerine arpaya yönelirken, bizimkilerin hiç bir zaman böyle bir derdi olmamış. Bambıl denen bir böcek arada sırada buğdayı yiyorsa da bu kısa süreli oluyor, kalıcılığı yok. Bilenler, arazide süne barınmamasına sebep olarak azatları gösteriyorlar. Sünenin ilacı kabul edilen bir başka böcek ancak bu ahlat alıç azatlarına yumurtlar ve onlar sayesinde varlığını sürdürürmüş. Bu yüzden azat olmayan yerlerde süne ortaya çıkarken, Eğret bu konuda hep rahatmış...

Şimdilerde çeşitli sebeplerle azatlardan rahatsız olanlar bunları düşünmeli...