İkilemeler

    Anlamı pekiştirmek veya söze yeni bir anlam yüklemek maksadıyla kelimeyi tekrar etmeye ikileme deniliyor. 

    Yapılarına göre gruplanabilirler. Buna göre; sözcüğün aynen tekrarıyla oluşturulanlar, eş ve yakın anlamlı sözcükle yapılanlar, zıt ve ters anlamlı sözcükle yapılanlar, harf ekleme yoluyla yapılan pekiştirmeli ikileme çeşitleri vardır. Ayrıca ikileme yapılan kelimelerin biri veya her ikisi anlamsız olabilir, bunlar da genelde yansıma sözcüklerdir.

    Cümle içinde yüklendikleri göreve göre de ayrıca gruplanabilirler. Bazı ikilemeler isim görevinde bazıları da sıfat veya zarf görevinde kullanılırlar. Az da olsa edat ve ünlem olarak kullanılan ikilemeler de vardır.

    Anıtkaya'da kullanılan ikilemelerin özellikleri bu saydıklarımızın dışında değildir. Normal sözlük çalışmasında olduğu gibi, genel Türkçe kullanıştan farklı bir durum varsa buraya almaya değer gördüm bazılarını. Bu farklılıklar yeni bir anlam kazanma, farklı bir şekilde söylenme veya Anıtkaya'ya özel bir kullanım olabilir.

açacına: (z) açken, karnı aç olarak, bir şey yemeden

ağır ağır: (z) yavaş yavaş, zamanla

ağıynan düyü: (s) Çok acı yemek ve yiyecekler için kullanılır.

akar kokar: (i)kusur, eksiklik

akdar dönder: (i) alt üst

akgök: (s) İyi kötü, yarı olmuş yarı olmamış sebze veya meyve.

alaca belece: 1.(s) Belli belirsiz, az çok, yarım yamalak; 2.(z) Eksik, düzensiz ve yarım yapılan iş.

alaf alaf: (z) Şiddetli yanma (alev alev)

alat alat: (z) Acele acele

alavere: (i) alım satım, alış veriş, ticaret

algısı vergisi: (i)1.Tüm masrafıyla birlikte 2.Belirleen miktar paradan yapılan kesintiler toplamı.

altıngıremis: (i) Altın, inci, gümüş vs. bütün takıları içine alan mücevher anlamında kullanılır.

añaña: (s) Komşu tarlalar 

anası danası: (i) Soyu sopu, bütün ailesi.

añı beñi: (i) şaşkınlık, aptallık

annı annına: (z) İki katına, yüzde yüz faizle (alnı alnına)

ara ara: (z) arada sırada, bazen

ardın ardın: (z) geri geri, arkaya doğru

arka arka: (z) geri geri

arka arkiye: (z) birbiri ardından, birbirini izleyerek, peş peşe.

artığêsik:1.(s) az çok (artık eksik); 2.(i) Helalleşmede söylenir. (Artığesik helal et)

aslasdarı: (i) Bir şeyin iç yüzü, gerçeği. (aslı astarı)

aşkeş: (i) yemek, sofrada yenilen şeyler tamamı

ayın oyun: (i) dalavere, kumpas, komplo

azaylak: (s) Azıcık, biraz, birazcık.

azbuz: (s) azbuçuk, biraz, oldukça

bağrış çığrış: (z) Oldukça gürültülü ve hareketli iş ortamı

bah! bah!: (ü) Köpek çağırma ünlemi.

bakan çeken: (i) İlgilenen, ihtiyaçlarını karşılayan.

bak bak: (e)Bir söz veya durum karşısındaki şaşkınlığı anlatır. (Sonra bak bak bunlar neler çevirmiş demesinler.)

başa baş: (z) Tam eşit şekilde alış veriş, değiş tokuş.

beçi beçi: (ü) Keçi çağırma ünlemi.

bel bel:  (z) alık alık, şaşkın şaşkın

béldir béldir: ( z) Canlı, dikkatli, sevinçli bakış.

bet beñiz: (i) yüzün rengi, yüzde canlılık alameti

bet berkât: (i) bolluk, bereket, uğur

bıdır bıdır: (s) Çocuğun tatlı tatlı konuşması.

bıdik! bıdik(!): (ü)Köpek çağırma ünlemi.

bîbi: 1.(i) Çocuk dilinde kümes hayvanları ve kuşlar, 2.Meyveden çıkan kurtçuk.

bî! bî! bî!: (ü)Tavuk, horoz çağırma ünlemi.

bi günden bi güne: (z) Bir kez olsun.

bili! bili!: (ü) Tavuk horoz çağırma ünlemi.

bilip bilmeyip: (z) bilmeden, aslını araştırmadan

birbiri: (i) Yabancı olmayan, akraba, yakın.

bişcek daşcek: (s) Yemeği yapılacak sebze. (Bazardan bişcek daşcek bişeyle al)

bol derin: (z) Sıkıntıya düşmeden, bitecek diye korkmadan, rahat rahat (Bisürü şey aldık, bolderin yiyem deye.)

borç dert/borcarç: (z) borçlanarak.

börtü böcek: (i) Küçük zararlı hayvanlar, haşerat.

böyün yârin: (z) Kısa süre içinde, yakın bir gelecekte.

buleşik yaleşik: (i) Temizlenmesi gereken her şey.

bülü bülü: (ü) Tavukları çağırma sözü.

büyü cazı: (i) Büyüye benzer uygunsuz işler

cağıl cuğul: (i) gürültü, çocuk gürültüsü

cak cak: (i) geveze, dedikoducu

cambıl cumbul: (i) Su içinde hareket eden şeylerin çıkardığı sesi anlatır.

car car: (z) Çok ve boş konuşma

cav cav: (i) Bir toplantı veya işin en hareketli, en hararetli anı.

cıkcık: (s) tezcanlı, sabırsız

cıscıbıl: (s)1. çırılçıplak, 2.çok fakir

cik cik cik: (ü)Tavukları çağırma ünlemi.

cingen caber: (i)Tekin olmayan, güvenilmez ve yabancı kimseler.

cogur cogur: (z)Hayvanın anasını iştahla emdiğini belirtme sözü.

corul corul: (z)Çok ve kesintisiz yağan yağmuru anlatır.

cumbul cumbul: (s)çok sulu

cücü: (i)çocuk dilinde ekmek

cü cü cü: (ü)Tavukları çağırma ünlemi

çapıl çupul: (z) Çamurda yürürken çıkan sesi anlatır.

çapıt çangal: (i) Parça kumaş, elbise eskisi gibi şeyler.

çekişe çekişe: (z) bağıra çağıra, kavga ederek

çığım çığım: (z) çok bağırmayı anlatır

çılı çırpı: (i) Küçük odun veya kuru ot parçaları.

çir çir: (i-z) az akan su

çiş çiş: (ü) Bebeklere çiş yaptırma ünlemi

çit çit: (i) erkek-dişi iki kısımdan oluşan düğme düzeneği, kopça

çivt çıbık: (i) Tarım yapmak için gerekli araç gereçler.

çok çok: (z) Olsa olsa, en fazla, azami.

çürük çarık: (i) Çürümüş, yarı çürümüş veya az kaliteli meyve sebze.

dâhala: (e) "hala" edatı böyle de söylenir (daha hala)

dal bıdak: (i) Sebze ve meyvede çok fazla ürün. (Bi fişne va, dalbıdak gırılıyo.)

dal daşşak: (s) anadan doğma, çırılçıplak 

dañına dañına: (z) inadına, kızdıracak şekilde

dat duz: (i) Rahat, huzur (tat tuz)

denesiz denesiz: (i-z) abuk subuk, boş sözler

depe depe: (z) Yığma, ağzına kadar

desde dırmık: (i) Annat ve tırmık kullanarak biçilen ekini toplama işi.

dıdınıñ dıdısı: (i) Uzak akraba.

dığıl dığıl: (s) Birbirine yapışmamış, tane tane.

dımıl dımıl: (s) çok parlak ve temiz nesneler için kullanılır

dıñdıñ: (i) Çocuk dilinde saz gibi müzik aletleri.

dızığa dızığa: (z) Büyük bir şevk ve istekle, koşa koşa

diniman: (i) Dini konular

dipdibe: (i) komşu, yan yana

dobura dobur: (i-z) dolambaçlı yollara sapmadan, doğrudan

döl döş: (i) Soy sop, nesil; çoluk çocuk.

dü dü: (i) Çocuk dilinde sığır.

düzen takan: (i) alet edevat, araç gereç

ebir gübür: (i) Değersiz nesne, çer çöp.

ecit mecit: 1.(i)Tuhaf ve korkunç görüntü, 2.(z)Bulanık, belirsiz görmeyi anlatır (yecuc mecuc)

efil efil: (z) rüzgarın yavaş yavaş esmesi

ekmek aş: (i) Yemek ve yiyecek şeylerin tamamı

elavıç: (i) Birinin varı yoğu, her şeyi. (el avuç)

élgün: (i) başkaları, elalem

elli akıllı: (z) Tastamam, adamakıllı, iyice.

emen emen: (z) çok zahmet çekerek

emeneşgen: (z) üşenmeden, yorulmadan

êsik gedik: (i) Ufak tefek eksiklikler, gerekli olan ufak tefek şeyler.

essa yalan: (e) Doğruluğundan emin olunamayan durumları anlatır

éşi turşu: (i) Yemek yanında bulundurulan garnitürler.

ev bark: (i) Aile, çoluk çocuk.

evelevelden: (z) İlk baştan beri, çok önceden beri.

ev içercek: (z) tüm aile olarak, mâaile

evil gavil: (i) gizli anlaşma

faşıl fuşul: (z) Düzensiz, döke saça.

fık fık: (z) Bir şeyin ateş üstünde kaynamasını anlatır, fıkır fıkır

fisil fisil: (z) fısıl fısıl

gacı gucu: (e-z) Söylenmek istenmeyen bir şeyin yerine kullanılır

gâh! gâh!: (ü) at çağırma sözü

gala gala: (z) Azlık bildirir.

gan ter: (z) Yorgunluk ve bitkinlik anlatır.

gapgacak: (i) tabak çanak, kap kacak

gapış gapış: (z) Büyük bir istek göstererek, kapışarak ve çok hızlı.

garık gatık: (i) Katık olacak şeyler, yiyecekler.

garı kırı: (i)Kadın milleti

garışan görüşen: (i) İşine ve hayatına yön veren kimseler.

garman garışık: (s) Çok karışık, karman çorman

garnına goynuna: (z) Özensiz, nereye koyduğunu bilmeksizin.

gasgara: (s) kapkara

gayıt kürek/kağat kürek: (i) Resmi bürokratik işlemler

gerine gerine: (z) Kolları açıp bedeni gergin bir duruma getirerek.

gérisiñ géri: (z) Geldiği yere veya ters yöne doğru, geriye dönerek.

gıdık gıdık: (ü) Birini gıdıklarken söylenir.

gıdım gıdım: (z) Çok küçük mesafe ve hızla

gıdik gıdik: (ü) Köpekleri çağırma ünlemi.

gılı gılına: (z) Nerdeyse, ucu ucuna, ne eksik ne fazla, tam yeterli gelme durumu.

gılık gırtık: (z) şu bu, öte beri

gır bayır: (i) Tarım arazisi, tarla takga

gırık güdük: (s) ufak tefek

gırılan yarılan: (i) İş sırasında oluşan hasar

gıtganêt: (z) Ucu ucuna, zar zor (kıt kanaat)

gıygıy: (i) keman

gızı kısırağı: (zm) Ailesindeki bütün kızlar ve kadınlar.

gide gide: (z) daha sonra, zamanla, gitgide

gorsañola: (e) güya, plana göre

gömgök: (s) 1.Çok yeşil, olgunlaşmamış; 2.Morarmış

götün götün: (z) geri geri, arka arka, kıçın kıçın.

göz izan: (i) Duruş, karakter, genel kültür

gucak gucak: (ü) Yeni yürüyen çocuğu kucaklamaya çağırma sözü.

gübbüdü gübbüdü: (z) Sert adımlarla koşarak

gülgülü: (i) açık kırmızı, pembe

gülüş çığrış: (z) neşeli bir şekilde ve kalabalık olarak

hakına bokuna: (z) Kar-zarar hesabı tam yapılamamış, karambole girilmiş iş.

hâladâ/hâladaha: (e) ”hâla” edatı bu şekilde söylenir.

hapaz hapaz: (s-z) Avuç avuç anlamında çokluk bildirir.

harman davran: (z) İşlerin hemen yapılması gerektiğini anlatır.

hartos martos: (z) Birbirini ite kaka, tartışarak.

hatır hatır: (z) Şiddetli kaşınmayı anlatır

hayay: (e) “güya, sanki” ye yakın anlam verir. (Hayay biz yemeği bişirdik falan demedim)

hayır haber: (i) ses seda, haber

helle melle:  (i) İşleri şöyle böyle yoluna koyma

herdâyim: (z) her zaman, daima

herepsi: (zm) hepsi, tamamı, (her hepsi)

heyheyli: (s) deli

hoydur hoydur: (z) başıboş gezip dolaşmak için söylenir

hönkür hönkür : (z) Şiddetli ağlama, hüngür hüngür ağlama.

ıpırât: (s) çok rahat

ileri geri: (i-z) Ivır zıvır, konuşmada haddi aşma

ilkevela: (z) En önce, ilk önce.

inaneyer: (e) Söylediklerine ikna etme sözü, inan ki. (inan eğer)

incedalan: (s) uzun, ince ve güzel vücuda sahip olan

indirli bindirli: (s) Engebeli arazi veya yüzeyi düzgün olmayan şey.

iniş aşşağı: (z) Bayırdan aşağı doğru.

iri darı: 1. (s) Büyük küçük; 2. (z) Düşüncesizce söylenen sözler.

irili ufaklı: (s-z) Büyük küçük karışık.

işgayıt: (i) Çiftçilik işlerinin en yoğun olduğu dönem. (iş kayıt vakti)

izli dipli: (z) En ince ayrıntısına varıncaya kadar.

keât kürek: (i) 1.Evrak, 2.Bürokratik işlemler.

kelkör: (s) İyi kötü, nasıl olursa olsun.

kırı kırı: 1.(ü)Eşek çağırma ünlemi, 2.(z)Bir şeyi yapma zorunluluğunu anlatır. (Kırı kırı gelceñiz, gelmeñ de gören!)

kıs kıs: (ü) Köpek saldırtma ünlemi.

kıyır kıyır: (s) Sebze ve meyvelerde tazelik anlatır.

kimi kimisesi: (zm) Yakınlarından olan kişiler.

köme köme: (s) Yığın yığın, çok kalabalık, küme küme.

küfül küfül: (z) Serinletici rüzgar esintisini niteleme sözü.

küldürköme: (z) Hep birden, toplu olarak.

kültem kültem: (s-z)Tutam tutam, demet demet

lakgıdı lakgıdı: (z) Zıplayarak yürüme

lak lak:  (i) Arka üstü yatan kimsenin ayaklarıyla çocuğu kaldırarak oynatması.

lapıdık lapıdık: (z) Çamurlu alanda yürüyüş

lom lom: (z) Damdan düşercesine söylenen ağır sözler.

lömbüdü lömbüdü: (z) Ağır ağır sallanarak yürümeyi anlatır.

mah! mah!: (ü) Köpeği çağırma ünlemi.

mal maşat: (i) Her türlü hayvan varlığı, özellikle sığır türlerinin tamamı.

mani mani: (z) Her istediğini yaptırarak, (Barnağında mani mani oynadıyo.)

mel mel: (z) Boş boş, aptal aptal bakışı anlatır.

met deynek: (i) çelik çomak

mısmındar/musmındar: (z) Çok pis, pisipisine.

motur gatır: (i) Sahip olunan her türlü iş ve ulaşım araçları.

neen neen nen: (ü) Çocuk uyutulurken söylenen ninninin ritmi.

nennen: (i) Çocuk dilinde uyku.

odocak: (i) Ev bark (od ocak)

odun çıra: (i) Yakmak için hazırlanan her şey.

okgokgopilav: (i) baykuş, (çıkardığı ses buna benzetilmiş: okka okka pilav)

öyün öyün: (z) dinlene dinlene (Öyün öyün dayak attı)

örs-çekiş: (i) Orakçı torbasının olmazsa olmaz ikilisi, tırpan çekiçleme aletleri.

öteberi: (i) Her türlü nesne, medde, erzak.

ötebete: (i) şu bu, öteberi

ötesi berisi: (zm) Nesi var nesi yoksa her şeyi.

palas pandıras: (z) paldır küldür, plansız, ölçüsüz, kabaca

parça kesek: (s-z) bölük pörçük, parça parça

parça piynak: paramparça, lime lime

patpat: (i) Pancar motoru kullanılarak kırda bayırda kullanılabilecek  şekilde Köyde üretilen korsan araç.

peçi peçi: (ü) Keçileri çağırma ünlemi

pepe: (s) kekeme

petür pütür: (s) Pürüzlü yüzeyler için söylenir.

pılıpırtı: (i) giysi ve küçük ev eşyaları

pisem pisem: (ü) Kediyi çağırma ünlemi.

pisi pisi: (ü) Kedi çağırma ünlemi.

pütür pütür: (s-z) Düzgün olmayan yüzeyleri anlatmak için söylenir (Barmaklam pütür pütür oldu)

sabahda sabah: (z) sabaha kadar

sağıl dağıl: (z) Sağılan koyunların dağılması

saman saşgı: (i) Harmanda taneden sonra geriye kalan sap, saman vs.

senet sepet: (i) Senet ve senet yerine geçen resmi belgeler.

sıkış depiş: (s) Zorlukla sığarak, çok sıkışık olarak.

sile sile: (z) Ağzına kadar dolu, tam dolu.

siyim siyim: (z) Yağmurun ince ince yağış şekli.

soluk soluk:  (z) Ara ara, dinlene dinlene

şakşak: (i) Otuzüçlü tespih.

şamata şakırtı: (i) Rahatsız edici sesler, patırtı kütürtü.

şapşak: (i) Ağaçtan oyma tas, bardak.

şar şor: (s-z) Gayrı ciddi, sulu hareketler için söylenir.

şıldır şıldır: (z) Bakış için kullanılır

şipşip: (i) köfte

takır takır: (z) Kurumak ve zayıflamak için kullanılır.

taktak: (i) Yerel üretim su motorlu, römorklu araba.

tañ tañ: (z) Şiddetli öksürüğü anlatmak için söylenir.

tarla takga: (i) Bağ-bahçe gibi araziler için kullanılır

tav tav:(z) ara ara

taytak: (i) Tayın anasının peşini bırakmaması gibi bir kimsenin peşine takılarak onun yanından ayrılmayan kimse.

taytay: (i) Emeklemenin son evresinde ayakta durmaya çalışan bebek.

temtek: (s) Bir tane, tek, biricik.

tepil tüpül: (z) Yeni yürüyen çocuğun düşe kalka ilerlemesi.

tézçabık: (z) Çok çabuk, hemen.

tiñ tiñ: (s) Tırıs koşan at.

tisil tisil: (z) Hafif yağmur yağışı (çisil çisil)

tortor: (i) motosiklet

tosul tosul: (z) Nefes darlığı çeken kişinin soluk alıp vermesi.

türüm türüm: (z) Çevreye salınan güzel kokluyu anlatır

ucun ucun: (z) Yavaş yavaş, azar azar.

ucu ucuna: (z) Ancak, yetişecek kadar.

un ufak: (z) Çok küçük parçaları anlatır

utanıbarlanmaz: (s) Utanması sıkılması olmayan (utanıp arlanmaz)

uyku dünek: (i) Uyuma ve dinlenme fırsatı.

üsbaş: (i) Elbise, giyecek (üst baş)

vañıl vañıl: (z) Boğuk gürültüyü anlatır.

verebura: (z) Habire, durmadan.

vergi algı: (i) Mali konulardaki bürokratik işlemler.

vıgır vıgır: (z) Kımıltılarla kıpraşma durumundaki böcek, kurtçuk vs için çok, çok fazla.

vidi vidi: (s) Çok küçük, ufacık.

yalangasdan: (z) Şakacıktan, yalandan, gerçek olmayarak

yâmır yaş: (i) Yağışlı ve nemli hava.

yañılıp yeñilip: (z) İstenmediği halde, yanlışlıkla

yânış yûnuş: (s) Abartılı yanlış işleri anlatmada kullanılır

yanı yöresi: (i) Birinin fiziki çevresi, veya sosyal seviyesi (Onuñ yanına yöresine yakleşilmez)

yârin bürgün: (z) Yakında, gelecekte, bilinmez bir gelecekte (Yarin bürgün ev yıkılırsa netcez!)

yasyalabık: (s) Pürüzsüz, çok parlak yüzeye sahip nesne.

yatyaban: (i) Memleketten uzak her yer, gurbet.

yatzıbar: (i) Gece geç vakitte yenen yemek.

yayan yapıldak: (z) Hiçbir binek veya araç kullanmadan, yaya olarak

yek yeke: (z) İki kişi karşılıklı olarak, başkaları işe karışmadan.

yéldir yéldir: (z) Acele acele

yéle yéle: (z) Telaşlı telaşlı ve çabuk çabuk

yél yél: (z) Acele acele

yélyépelek: (z) Alelacele, aceleyle

yerli yetikli: (z) Adımakıllı, iyice, tamamen.

yicek işcek: (i) Erzak, yiyecek içecek.

yiril yiril: (z) Çok kötü koku için.

yok yôsul: (s) Yoksulluk içinde olan, çok fakir.

yol yordam: (i) Görgü, görenek, usul erkan.

yunmuş yıkanmış: (s) Ondan çok daha iyi anlamında karşılaştırma sözü.

zeyir zıkgım: (i-z) Nankörlük eden veya malını gasp edene ilenirken söylenir.

zıñgazıg: (z) Hıncahınç, lebaleb, ağzına kadar dolu.

zırt zırt: (z) sık sık

zoru zoruna: (z) Bin bir güçlükle

Öküz Dili

    Halk edebiyatı ve halk kültürünün sayılı yazılı kaynaklarından biri de cönklerdir. İnsanlar bir şekilde kendini ifade etme ve ilgileri merakları istikametinde güzelliklerin peşine düşme ihtiyacını hissederler. Bazıları doğuştan sanatsal yetenek sahibidir ve bu yeteneğini şiirler öyküler söyleyip yazarak sergilerler. Bazıları da gördüğü şahit olduğu güzellikleri derleyerek. İşte cönkler bu meraklı insanların tuttuğu defterlerdir. Kişinin ilgisine göre cönklerde türküler, destanlar, bilmeceler, maniler, dini meseleler, yemek tarifleri, büyü formülleri, doğal afetler... kısaca cönk sahibenin önemli gördüğü her şey burada kendine yer bulabilir. Resim defterleri gibi enlemesine açılır şekilde yapıldığı için, biçim olarak benzerliğinden dolayı cönklere öküz dili dendiği de olmuştur.

    Cönk sahibi olmak için ekstra özellikler gerekmez, okuryazar ve meraklı olmak yeterlidir. Bu yüzden en umulmadık yerlerde bile bir cönk karşımıza çıkabilir. Ben etraf köylerden gelen birkaç cönkü okudum; lakin Eğretli birine ait bir cönkü ne gördüm ne de duydum. Eski ve köklü bir köyde asırlar boyunca mutlaka birileri okumakla, yazmakla meşgul olmuştur. Onlardan geriye kalanlar arasında bir şeylerle karşılaşmak isterdim doğrusu. 

    Eskiden odalarda birsi okur, diğerleri dinler böylece kendince ders yaparlarmış. Dini hikayeler, ilmihal konuları, peygamberler tarihi gibi konular olabilir; hangi kitapları okudukları da belli değil; ama işittiğime göre okuyup kitabı dolava kilitlerlermiş. Yazdıklarını da oralara koyarlarmış. Bazıları da dolavın arkasını not defteri gibi kullanır, önemli olayların tarihlerini yazarlarmış. Bazısı da odanın uygun gördüğü bir yerine ölüm, doğum veya tabiat olaylarının tarihini düşermiş. Omarcıkların oda tamir edilirken eski döşmelerde böyle notları görenlerden duymuştum.

    Kör Hoca (İbrahim Varlı) bu okumaları yapanlardan birisiymiş. Ondan kalan kitapların birkaçına ulaşabildim; ama yazdıysa da bir kaç küçük notun dışında yazıları yok. Yağcı Mahmut'un Mehmet Aykaç, eski evlerinde eski yazılı kitaplar olduğunu, onlara bakmamı istemişti ama arkası gelmedi. Belki  Molla Osman'ın kitaplarıydı. İresil Hoca (Resul Ayas)tan kalan bir kaç kitabı da görmüştüm, aralarında Ahmet Cevdet Paşa'nın Kıssas-ı Enbiya'sının bir cildini hatırlıyorum. Meğer daha çok kitap varmış da Hocanın eşi Yeşil Caminin o günkü imamı Dündar (Bucak) Hoca'ya teslim etmiş. Sanırım o kanalla müftülüğe gitti.

    Kitapların haricinde Terzi Seydi (Yavuz)un kendi çektiklerinden oluşan fotoğraf koleksiyonunu gördüm. Sağlam bir arşive benziyordu. Dik Hasan (Kaya)nın vesikalık fotoğraf arşivini de duydum. Bir de vefat defteri vardı. Bacılar'dan birinin tuttuğu bu defterde köyde ölenler tarihleri ve kimlikleriyle kaydedilmiş. Defter sahibi ölünce bu işi Karadelilerin Erol (Kızılyer) devam ettirmiş. Bütün bunlar cönk özelliği taşıyan kayıtlar şüphesiz; fakat cönk sayılabilirler mi bilmiyorum. 

    Resimde görülen kağıt parçasını bir Anıtkaya'lı, yılda bir uğradığı eski evlerinin bir köşesinde bulup korkmuş. Ne olduğunu anlamak için bana sordu. Tam da öküz dili gibi düzenlenmiş bu kağıdın iki yüzüne birkaç tılsımlı dua yazılıp çizilmiş. Mesela "HAFİZ" ismindeki harflerden oluşan bir tılsım çizilmiş. Ashab-ı Kehf ve Kıtmir'in isimlerinden oluşan bir başka tılsım çizilmiş. Daha başka korunma dualarıyla birlikte bir albüm oluşturulmuş. Büyük ihtimal korku içindeki birine şifa olması dileğiyle hazırlanmış muska gibi bir şeydi, kim bilir ne zaman yazıldı. İşte cönk dediğim şey tam da böyle bilgiler içeriyor.

    Anıtkaya/Eğret merkezli akla gelen her şeyi yazdığımıza göre, bunlar da Eğret Cönkü olsun bari.

Harman Davran

     Bu söz esasında, harman başladığından itibaren işleri aceleyle yapmak gerektiğini, aksaklığa meydan verilirse işlerin zamanında bitmeyeceğini, harmandan kalkana kadar dur durak bilmeden çalışmak gerektiğini anlatır. Zaten harman da böyle bir süreçtir. Eski zamanlarda Temmuzda başlayıp Kasıma kadar süren uzun bir süreç...

    Harmanyerleri köy çevresindeki düzgün gıranlardır. Bunar civarı, Kayalar'dan köye kadarki alanlar, Arpalık, Omarcık'a kadar sallanan yol boyu ve çeşme çevresi, Alagır'ın tamamı, Aygırane civarı, şantiye yapılmadan önce Gatçayır, Akgaya ve şimdiki yeni mezarlığın bulunduğu bölge... Hasılı uygun görülen her alana harman dökülmüştür.

    Harmanyerine ilk getirilen mercimek sapı olur. Bir süre önce yolunarak elçim halinde tarlada bırakılan mercimek, mal maşat emesin diye harmana getirilir. Oraklar başlamışsa, ki çoğu zaman hemen başlar, harmanda mercimeğin işlenmesi ertelenir. Zira öncelik ekinlerin biçilmesindedir. İşte harman sezonunun başlaması da oraklarla olur. Ova köylerinde 10-15 gün oyalanan orakçılar köye döner. Arpalık gibi köye yakın yerler başta olmak üzere arpalar biçilmeye başlar. Bu hemen hemen Temmuzun ortalarıdır.

    Orakçının ardından deste-dırmık edilir, bu işlem annat ve tırmık marifetiyle, biçilmiş ekini derleyerek tarlayı temizlemektir. Bu yüzden olsa gerek kısaca "paklama" diye adlandırılır. Bu esnada annat ile deste eden kişi ekin saplarının ve kellelerinin belli yöne bakmalarına dikkat eder. Bu, sap yüklerken önemi ortaya çıkacak bir huustur.

    Tırpanla biçme, gayraklama, çekiçleme, deste dırmık vs. işlemleri makinalaşma sayesinde zamanla ortadan kalkmış, traktöre bağlı önce dolaplı sonra tırmıklı biçme makineleri bu işi halletmiştir. Sonra döyerbiçer ile bu makineler de kullanımdan düştü. 

    

Bardak ve Sinek

    "Eski çamlar bardak oldu." 

    Yazının başlığı bu söz olsa yanlış olmaz ve aksine gayette konuyu açıklayıcı olabilirdi. Manasında mecazi olarak dünya hayatındaki düzen değişikliğinin kaçınılmazlığı, eski hale geri dönmenin imkansızlığı gibi hususlar gizlidir. 

    Çam kütüğü altından el girecek kadar bir delik açılmak suretiyle oyulur. Dıştan üst kısmı da oyularak gurp, ümzük ve ağız oluşturulur. Ağız da delinerek iç oyukla birleştirilir. Tabandaki büyük delik kaba çam kabuğu katmanından yapılan kapakla kapatılır. Islandıkça şişecek olan bu kapak iyice sıkışıp sızdırmaz bir tıpa gibi olup gövdeyle bütünleşir. Çam kütüğünden yapılmış su kabının yapımı böylece bitmiş olur.

    Genel olarak bu su kabına memleketin sair yerlerinde senek deniliyor. Eğret'te ise bu kabın büyüğüne "sinek" adı verilmiş. Aynı sözcüğün değişik bir söyleniş biçimi. İki sineği birbirine çatmaya yarayan ipe de "sineğipi" (sinek ipi) denmiş. Zamanla kalınlığı az küçük kendir ipin adı olmuş bu söz. Sineğin küçüğüne, bir sürahi büyüklüğünde olanına da "bardak" deniliyor. İşte başlığa layık sözdeki bardak bu bardak oluyor. İçi oyulan çam kütükleri bardağa dönüşüyor.

    "Irgadı"yı ise yeni duydum. Bardak ile sinek arasında orta büyüklükte olana mı deniliyordu, veya bunlardan birinin eşanlamlısı mıydı, biraz izaha muhtaç bir kelime.

    Bardak ve sinekler köy hayatında çok kullanışlı kaplar. Bir kere darbelere karşı dayanıklıdır, kırılmaz yarılmaz. Kulplarından bağlanıp sırtta alınabilir veya çatılıp hayvan sırtına vurulabilir. Heybe gözüne konulabilir. Kısaca taşıması kolaydır. İkinci olarak, içindekinin sıcaklığını muhafaza eder, sıcak yaz günlerinde termos özelliği de vardır. Reçinenin ferahlatıcı kokusunu karnındaki suya sindirmesi de ayrıyeten bir güzelliktir onun için.

    Eski çamlar bardak olur da peki eski bardaklara ne olur derseniz, bardaklar pek eskimez. Onun eskimesi, ölümüdür. Susuz kaldığı zaman hasta olur kendileri, ortadan çatlayıverir Allah korusun. Bu yüzden kullanılmadığı zamanlarda bile içi dolu bulundurulur. Her şeye rağmen yarılıp ikiye bölünürse de yapacak bir şey yoktur. Bazardan yenisi alınır. Parçaları ise ya tavuklara yemlik olarak ya da düvende bokça olarak kullanılır.

    Belki otuz yıldır köyde bardak ve sinek görmedim, müzeye bu yazıyı koyalım.

Bakkal Yorgo

    Tarih boyunca Eğret'te Rum ve Ermeni varlığına dair pek bir bilgi yok elimizde. Gerçi Eğret hakkında bile tarihi (belgesel) bilgimiz yok. Fakat bazı işaretler az da olsa köyde müslüman olmayanların da bulunduğunu gösteriyor.

    17. yüzyılda bir Eğretlinin, musallat olan eşkıyadan korumak maksadıyla bazı eşyasını Afyon'daki bir Rum/Ermeni'ye emanet etmesi konusu mahkeme belgesine yansımış. Buna göre Eğretliler Afyon'da da olsa gayrımüslimlerle irtibat halindeler. Onlara emanet bırakacak kadar güveniyorlar. İrtibatın derinliğine bakılırsa bunu sağlayan ve sürekli Eğret'te yaşayan Ermeni veya Rumlardan da söz etmek mümkün görünüyor.

    1847 yılında Rus gezgin Çihaçov'un yolu Eğret'ten geçiyor. Doğal olarak ondan önce Osmanköyü yakınlarından geçiyorlar. Burada bir mollanın silahlı saldırısından onları Ermeni tüccarlar kurtarıyor. Bir süre önce Eğret'ten ayrılıp İstanbul yoluna koyulan Ermeni tüccar kervanı. Çünkü Eğret, İpek yolu başta olmak üzere çoğu ticaret yolunun önemli duraklarından biri. Ticaret de genelde gayrımüslimler tarafından yapıldığından Ermeni, Rum pek eksik olmuyor civarda.

    Ondan 15 yıl sonra 1862 yılında Prusya elçisi de köydeki bir odada konaklayacaktı. Çünkü ticaret kervanlarının konaklaması için Han (Kervansaray) hizmet verirken diğer misafirler de Eğret'te çok yaygın olan bu sülale odalarında geceliyorlardı bila-ücret. Misafirin dinine milliyetine bakılmıyordu, tıpkı Han'da tüccarlara bakılmadığı gibi.

    Köydeki Goca Cami'nin de önceki yüzyıl başlarında yapıldığı tahmin ediliyor. Taş duvarlarıyla meşhur bu camiyle birlikte onun hemen batısındaki Medrese binası ve Daldalların Oda'nın da benzer mimari yapıları nedeniyle aynı dönemde inşa edildiği söyleniyor. Bu tip mimaride Ermeni ustaların uzmanlaştığı da malum. Eğret'te oturan Ermeni ustaların varlığı güçlü bir ihtimal olarak düşünülmeli.

    1921-1922'de Eğret uzun sayılabilecek bir süre Yunan işgalini yaşıyor. İhtiyattaki Yunan 7. Tümeni burayı merkez belliyor. Büyük Taarruz'u sezinleyen Trikopis, 24 Ağustos'ta bu tümeni Balmahmut'a naklederek kendince önlem alıyor. İşte bu olayın öncesi akşamı bir Eğretli Rum, yakın gördüğü ve ulaşabildiği Müslüman komşularını uyarıyor: "Yarın Yunan ordusu köyü boşaltacak, dışarı çıkmayın ki size zarar vermesinler." Bu Rum'un adı Yorgo. Hakkında fazla bir bilgimiz yok ama; bakkal dükkanı olduğu, evi ve dükkanının şimdi Günaydın Yırgal'in evinin bulunduğu yerde olduğu, avlusunda bir kuyu bulunduğu bilgisi var. Hatta Kahveci Süleyman (Yırgal)ın oturduğu evde bulunan helanın bu kuyu üzerine yapıldığı söyleniyor. Bu kuyu ambar mıydı yoksa su kuyusu muydu bilmiyoruz. 24 Ağustos 1922 sabahı Eğretli bir bakıyor ki köyde Yunan kalmamış. Hatta bu konuda uyarı yapan Yorgo bile gitmiş. Dükkan yağmalanıyor.

    Yorgo'dan başka Rum var mıydı Eğret'te, varsa onlar da mı Yunanla birlikte çekildi, yahut bunlara ne oldu bilmiyoruz. Afyon'dakilere ve başka diğer yerlere ne olduysa onlara da o olmuştur herhal.

Bir Dakika, Çünkü Şaştım

    Sülale adlarının veya lakapların nasıl oluştuğuna dair bir bilgiye sahip değiliz. Çoğu bir aile büyüğünün adıyla anılıyor. Adamın veya kadının adı o ailenin adına dönüşüyor. Arzılar (Arzu), Döneler, Irazıye (Raziye), Eşenin Ömer, Halimenin Memet bunlardan. Bazıları mesleği veya ünvanıyla anılıyor. Kör Hoca, Hacılar, İresil Hoca, Hatipler, Goşumcu gibi. Soyuyla anılanlar da var tabi; Manavlar, Yörükler, Araplar, Macur Ali, Garmenler vs. Lakabı soyadına dönüşenler bir başka alem; Galgancılar (Kalkan), Dalmış (Dalmışlı/Dalgıç), Gobaklar (Kopan) bu konuda hatirladıklarım.

    Anıtkaya'da bazıları ağzından çıkan bir çift söz ile anılır olmuş. Bu söz ya çok kullandığı, diline doladığı bir kelime ya da söylendiğinde insanlar tarafından ilginç bulunmuş ve sahibine zamanla yapışmış.

    Laf arasında söylenen belki bir tepki sözü, belki de araya girmek için fırsat oluşturma hamlesi veyahut da başka bir sebeple  söylenen "bir dakika"... Anıtkaya'da bu "bidakge" şeklinde telaffuz edilir. Herhalde adam bu sözü çok kullanıyordu, ya da kendine has bir söyleme şekli vardı, bu yüzden adı "Bidakge" kaldı. Kendisi (Ahmet Eser) rahmetli oldu, adı kaldı yadigar. Şimdi o aile Bidakgeler, oğulları da Bidakgenin Ömer (Eser), Bidakgenin Eziz (Aziz Eser) diye biliniyor. 

    Sağırların Hamza (Sancak) vardı bir de, O da rahmetli. Biraz huysuz bir ihtiyardı, geçimsizdi. Misal imama kızarsa cemaate de darılır, cemaate darılırsa camiye de küserdi. Evinin dibindeki camiyle barışmadı, hep Cuma camisine giderdi. Ben kendinden duymadım; ama rivayet o ki "çünkü" edatını çok kullanırmış ve bunu "çunku" biçiminde söylermiş. Bu yüzden adamın adı "Çunku" kalmış. Şimdi küçük oğlu Ahmet (Sancak) bu adla anılıyor.

    Ziyeddinin dükkan vardı bir zamanlar. Ziyaeddin Şen'in çalıştırdığı bakkal dükkanını böyle bilirdik. Hiç bir dönem dükkanında içki satmayı bırakmadı. Bu hususta köyde tekeldi denilebilir. Neyse, herkes ondan Şaştımoğlu diye bahsederdi. Bir de hala babasından devraldığı bakkalcılığı sürdüren Ramazan Şen var, o da Şaştımoğlu olarak biliniyor. Dipde dedeleri birleşiyor sanırım, "Şaşdım" diye anılan zatta. Ona bu lakap takılmasının sebebi az çok tahmin edilebilir.

    Demek ki bazıları kendi lakabını kendi yakıştırıyor.

Okul Gezilerinin Vazgeçilmez Mekanı: Omarcık

    Benim öğrenci olduğum 1970'li yıllarda İlkokul gezileri heyecanla beklenirdi.  Kır hayatı, tarla vs. biz çocuklarda pek güzel sayılacak izlenime sahip değilse de bütün okul olarak kıra çıkmak bu kategorinin dışında bir kır hatırasıydı. Evvela baharın insanı tabiata davet eden havasında dört duvar arasına tıkılmak başlıbaşına bir işkenceydi. Buna bir de zaten dersten kaytarmaya teşne öğrenci psikolojisi eklenince bu mevsimde ders işkence oluyordu.

    Yılda bir, bilemedin iki kez gidilen gezi işte bu işkenceden kurtulma demekti. Öğrenci milletinde heyecan uyandırmasın da ne yapsın. O heyecanla haşlanmış yumurta, yeşil soğan, bir parça yoğurt veya peynir bulunan torbayı, çıkıyı omuzladığımız gibi tam saatinde okulda olurduk. Bazıları şaşkınlık veya korkudan o gün de okul çantasını yanlarında getirirdi. Bunlar dersten geri durmayan, hatta zevk alan öğrenciler olurdu ve sayısı pek azdı bunların. Çokları ise çantasına nefret objesi gibi bakan tiplerdi, hazır bir günlüğüne onsuz kalma fırsatı bulmuşlar, yanlarına yaklaştırırlar mıydı. Ben bu grupta sayılırdım. Kazara gezi iptal edilse bile "çantayı getirmedik" bahanesiyle dersi kaynatmak varken onu sırtlayıp buraya getirmenin ne manası vardı!

    Öğretmenler tarafından planlama yapılıp gitme vakti gelince bir hareketlenme başlar, sınıf sonıf her zamanki yerimizde ikişerli sıra olurduk. Tepişmeler, oynaşmalar, şakalar arasında bir öğretmen kısaca planı, güzergahı, kuralları anlatır, uyarılarını yaparken kesinlikle onu dinlemezdik. Toynağıyla toprağı döven sabırsız atlar gibi tepinir dururduk. Nihayet hareket emrini alınca, elele tutuşan küçük sınıflar önde olmak üzere bütün okul ikişerli sıra halinde okuldan çıkardık. Güzergah şuydu: Kopretifin altındaki parktan sağa dönülerek Tekke'ye varılıp Depbo'nun yanından geçilecek. Dedebaşı'ndan sonra sağa kıvrılan yol takip edilecek. Yaklaşık yarım saat süren bu yol sizi Omarcık'a götürür. Bu, aslında oradaki çeşmenin adıdır. Zamanla çevresindeki geniş çimenliğe de adını vermiştir.

    Omarcık sulak ve otu gür bir alan olduğu için hayvanların baharını aldığı ilk yerlerden biridir. Su bol olduğu için camızlar eğlenir, vıdikler güdülür. Aharların arkasındaki esbapdaşlarında kadınlar çamaşır yıkar. Çevredeki taze söğüt dallarından sepet örmek için cingenler çadırlarını buraya kurar. Harmandan sonra aharlarda dene yıkamak için nöbet gapılır. Kazanlar kurulur, bulgur kaynatılır. Yani Omarcık'taki hareketlilik hiç bitmez; ama çocuklar için oranın önemi gezi alanı olmasıdır.

    Çeşmenin gür suyuyla oluşan küçük dere ile  fidanlıkların oluşturduğu 2-3 dönümlük düz çimenlik alan her şeyiyle mükemmel bir piknik alanıdır. Buraya vasıl olunur olunmaz çocuklar için serbest zaman başlamıştır. Artık bu geniş alanda doğal oyun grupları oluşur. Top oynayan erkek çocuklar, ip atlayan kızlar, karma yakan top oynayanlar, yağ satarım bal satarımcılar, uzun eşşek hastaları... Omarcık ana baba günüdür artık. Bütün bu oyunlar bile bir disiplin esaslıdır, çünkü belli bir kurala bağlıdırlar. Öyle olmasa bile her şey öğretmen gözetiminde olduğundan çocuklar ilan edilmeyen bu disiplin kurallarının farkındadır, zinhar dışına çıkmazlar.

    Doğuştan kayıttan azade, kendi başının beyi, kural tanımaz serseri ruhlu öğrenciler hemen doğal disiplinin dışına atmanın yolunu ararlar. Kimi yasak olan bahçelerde ağaç dallarına çıkar, kimi küçük derenin gölcüklerine girip köpekbalığı avlamaya çalışır. Daha haylaz başkaları tuttuğu bir zararsız yılan yavrusuyla kız çocuklarını korkutmaya çalışır. Öğretmenler ne kadar dikkat etse de dur-sustan anlayan kim. O kadar zırzop olmayan bizler ise katiyen kuralları çiğnemezdik. Birinde içim gitmesine rağmen soyunup da giremediğim gölcüğün serin sularına hafta sonu arkadaşlarımla gelip doya doya yıkandığımı hatırlarım.

    Yorgunluk başlayınca, karınlar acıkınca ikili, üçlü, dörtlü gruplar oluşur, sofralar serilir. Yok yok, sofra filan serilmez, bir elde ekmek bir elde soğan yumurta, her neyse faşıl fuşul yenir, oyuna devam. Fakat kız çocukları başka, onlar öğretmenlerin sofrasına daha yakın kümeleşirler, hem onların hizmetini görür hem de haylaz erkeklerin yaramazlıklarından kendilerini koruyacak bir konumda sofralarını sererlerdi. Bu yüzden onlarınkine sofra denilebilirdi.

    Yemekten sonra bir posta daha oynanır, ders bitimine yakın tekrar sıraya dizilen öğrencilerle okula dönülür ve paydos edilirdi. Dönüş yolu yolcularının sabahkine göre bitkin ve yorgun olduklarını söylemeye gerek yok tabi. 

    Bu yolculuk her yıl garip konvoyuyla mutlaka yapılır, okul çocukları da baharını almış olurdu. 1980'li yıllarda da aynı gezilere devam edildi ve gezi alanı da hep Omarcık oldu. Sonra köye daha yakın yerlere gezi yapılmaya başlandı, Üyük gibi. Zaman geçtikçe mekan da değişiyor, kişiler ve alışkanlıklar da bu değişimden payını alıyordu. İmkanlar artıyor, katıklar azıklar çeşitleniyordu. 1990'ların sonlarında piknik alanı gibi düzenlenen Gatçayır'daki Beylik Bahçesi rağbet görmeye başladı. Okul gezileri buraya yapılıyordu. Omarcık'tan vazgeçilmişti. Soğan ekmek yiyen çocukların yerini de kıyıda köşede sucuk cızbızlayanlar aldı. Gezi yolculuğu yapılmıyordu, zira okula 5 dakika mesafedeydi burası, yolculuk zevki kalmadı. Geniş oyun alanı yoktu, eski oyunlar oynanamıyordu. Kısaca gezilerin tadı kaçmıştı.

    Şimdilerde okul gezileri yapılıyor mu, nerede yapılıyor bilmiyorum. Yine Elmalık'tadır ihtimal. Tahminim çocuklar ellerinde yelpazelerle mangal yapıyordur. Onların geziden aldığı lezzet, bizim kırk yıl önce Omarcık gezilerinden aldığımızı yakalayamaz.

    Acaba? 
    Yoksa bize mi öyle geliyor? Vazgeçilmez sandığımız Omarcık uzaklaşmış işte hayattan.
    Olsun yine de bizim çocukluğumuzun vazgeçilmezi O.

    

Eğret'in İşgali ve Yunan Zulmü

     YUNAN EĞRET’TE NE KADAR KALDI?

    Eskiler Yunanın köyde 1,5 yıl kaldığını söylerdi. Eğret’in işgali ile ilgili tarih gösteren bir kayda rastlamadım. Okuyup duyduklarımdan edindiğim kanaate göre 1,5 yıldan az, 1 yıldan fazla bir süre Yunan güçlerinin işgalinde kalmış Eğret. Aşağı yukarı 17 ay.

    Yunan orduları ilk kez 28 Mart 1921’de Afyon’a girmişti. Bu ilk işgalin kalıcı olmadığı, Haziran’a kadar tekrar milli kuvvetlerin eline geçtiği biliniyor. Bu hesaba göre Afyon’un Yunan işgalinde kaldığı süre 14 ay gibi hesaplanmış hep. Afyon için doğru olan bu hesaptan yola çıkarak aynı şeyi Eğret için de söyleyenler var. Yalnız Eğret’in işgali veya boşaltılmasıyla ilgili bir kayıt yok, bu fikri savunanlar, Eğret’in de tıpkı Afyon gibi 28 Martta işgal edilip birkaç gün sonra boşaltıldığı ve nihai olarak Haziranda tekrar işgal edildiğini kabul ediyor. Bu kabule dayanak yapılabilecek bir kayıt Afyon’un ikinci kez işgalinden bir gün öncesine ait. Buna göre “12 Temmuz 1921 günü Olucak Köyünden bir düşman Süvari Alayı Eğret’e doğru yürümüştür.”

    Oysa 2.İnönü savaşı sebebiyle bölgeye gelen işgal ordusunun savaş sonunda geri çekildiğine dair bir kayıt yok. Sadece “29 Mart 1921 tarihinde, II.İnönü savaşında cephenin güneyinde Yunan ordusu Gazlıgöl-Resulbaba hattında durduruldu.” deniyor. Evet durduruldu ama geri çekilmedi. Aksine bu bölgeyi kendisi için güvenli addederek yerleşti. Sakarya Savaşına kadar Eğret’e yerleşmiş; hastanesini, mahkemesini, tiyatrosunu bile kurmuştu. Mesela Polatlı bölgesindeki yaralıların bir kısmını burada tedavi ediyordu.

    Bence Eğret 28 Mart 1921’de işgal edildikten sonra, kurtarıldığı 28 Ağustos 1922’ye kadar Yunanların elinde kaldı. Bu da 1,5 yıla yakın bir süredir, 17 ay. Eskilerden duyduğumuz birbuçuk yıllık söylentinin doğruluk payı daha ağır basıyor.

    İŞGALDE YAŞANANLAR

    Bir yerde işgal varsa zulüm de vardır. Yaklaşık birbuçuk yıl süren Eğret işgalinde yaşananlar tek kelimeyle anlatılacak olsa, bu kelime şüphesiz “zulüm” olurdu.

    Afyonkarahisar Mutasarrıflığı’nın Yunan mezalimine ait 16 Ekim 1922 tarihli raporunu inceleyelim: “Yunanlılar”,

        1.İşgalin ilk gününden itibaren masum müslüman halkı zor ve şiddet kullanarak mezalime başlamışlar ve bu zulümlerini işgalin son gününe kadar artırarak devam ettirmişlerdir.

          2. …

          3. Silah aramak bahanesiyle zor kullanarak köy ve kasaba halkını hapis etmiş, dövmüş ve çeşitli işkenceler yapmışlardır. Birçok kişiyi de Kuva-yı Milliyeye malumat vermek töhmetiyle dövmüşlerdir.

          4. İstihkam kazmak için müslüman halkı zorla çalıştırmışlar ve bütün tahkimatı angarya yoluyla müslümanlara yaptırmışlardır. (Añgâre kelimesi o günlerde Eğret diline girip bugüne kadar gelmiştir.)

          5. Ufak bir bahane ile bazı köyleri yakarak bazı müslümanları makineli tüfek ateşine tutmuşlar, ayrıca kasatura ve süngü ile kadın, çoluk çocuk demeden, önlerine geleni öldürmüşlerdir. Yunanlılar bu zulüm ve vahşetleriyle müslüman Türklerin bütün manevi güçlerini kırarak onları hayvan sürüsü gibi istedikleri şekilde kullanmak; mallarını ise zorla gasp ederek aç ve sefil bir hale getirmek istemişlerdir. Özellikle Deper, Kışlacık, Büyük Kalecik, Küçük Kalecik, Çakır, Çavdarlı, Doğanlar, Olucak, Süğlün, Döğer, Sarıcaova, Liğen (Leğen), Beyköyü, Eğret, İhsaniye köylerini tamamiyle yakmışlardır.

          6. …

          7. Kasabada zaten sınırlı olan çeşmeleri Yunanlılar tutarak suya giden müslüman kadınlara su vermemek ve Ermeni çocuklara taşlatmak suretiyle müslümanların su almalarını engellemişlerdir. (Cuma Camisi-Mezarlık-Han önündeki çeşme ve çevresindeki Yunan askeri gözetiminde Müslüman kadınları gösteren fotoğraf ibretliktir.)

          8. …

          9. Köylü ve kasabalıların öküz, inek, koyun gibi hayvanlarını toplamışlar, köylünün elinde ancak bir kaç manda ile cılız-zayıf birkaç öküzden başka bir şey bırakmamışlardır. (Kümes hayvanlarını bile bitirdikleri anlatılır.)

         10. …

         11. Köylerin zâhiresini (tahıllarını) almışlar ve hayvansızlık yüzünden ziraat yapılamamakla birlikte bu sıkıntılara rağmen tarlalarını ekmek isteyenlere de çeşitli zorluklar çıkarmışlardır. Köy bahçelerinde ve bağlarında ve civarlarında bulunan meyveli ve meyvesiz ne kadar ağaç varsa tamamını keserek tahrip etmişler, hatta bağların kütüklerini bile sökmüşlerdir.

          12. Yunanlılar bozguna uğrayıp kaçarken Eğret köyüne vardıklarında köylüleri harman yerinde toplayarak kendilerinden memnun olup olmadıklarını sormuşlar ve sert karşılık veren köylülerin harmanlarını ateşe vermişlerdir.

Bu raporda belirtilenlerin haricinde Eğret’te yaşanan zulümlere örnek daha niceleri var kim bilir? Bugüne kadar ulaşabilenlerden birisi de Yusuf Ilgar’ın Yunan Zulmü adlı kitabından: “Eğret ve Döğer’de de tecavüzler yaşanmıştır. Bilhassa Eğret’te erkekler kadınlardan ayırt edilerek Yunan askerleri üç gün üç gece serbest bırakılmıştır.” (s.24) Alıntılanan bu bilgi, o günleri yaşayanlar tarafından da teyit edilmiş, hatta ayrıntıya girerek erkeklerin Bağlar mevkiine götürülüp orada tutulduğu, bu üç günde çeşitli arama bahaneleriyle çoğu eve girildiğini beyan etmişlerdir. Bu olaydan sonra özellikle genç kadınlar mümkün olduğu kadar evden dışarı çıkmamış, çıkanlar da yüzünü tencere, kazan karasıyla boyayarak kendine göre tedbirini almıştır. Selami Kurt’a mülakat veren o günlerin bir genç kızı, birbuçuk yılda açık hava olarak sadece avludan görebildiği bir parça gökyüzü olduğunu söylemiştir. Eğret halkı, özellikle de kadınlar bu travmayı uzun yıllar atlatamamış, evinden dışarı 1970-80’lere kadar “örtme”siz çıkmamış, büyük-küçük hiçbir erkeğin önünden geçmemiştir.

Eğret zulmüne dair yukarıda belirtilen kitaptan alıntılarla devam edelim:

   15-50 yaş aralığındaki herkesi çalıştırdıkları ve halkın elinde ne var ne yok aldıkları anlaşılmıştır. (s.15)

            Eğret ve Olucak Köyü halkının Yunanlılarca akla hayale gelmedik iğrenç hareketlere muhatap tutuldukları, Yunan Komutanının “Köy halkının malı yağma, ırzı beylik” diye emir vermiş olduğu nakledilmiştir.(s.25)

-          Erkan-ı Harbiye Binbaşısı Cevdet Kerim anlatıyor: Başkumandan Meydan Muharebesinin yapıldığı 30 Ağustos öğleden evvel İkinci Ordu Karargahı’ndan Dumlupınar’a hareket sırasında Eğret batı sırtlarında bir ihtiyara rastlamıştık. Dünün gururlu ve serinkanlı olan bu ihtiyarı, bugün benliğini saran yeis ve hüznünü gizlemeğe çalışarak bize yol gösteriyor ve solgun gözlerinden akıttığı iri yaş taneleriyle bizi geçiriyordu. Istırap sebebini sorduk, “Bugünü gördüm de sevindim” cevabını verdiyse de bununla tatmin olmayan Fevzi Paşa “Sen dertli görünüyorsun, ne oldu anlat” deyince, “Olmayan kaldı mı efendi? Olmayan kaldı mı?” diye hıçkırmaya başladı. Bu acı şikayetin şumulünü takdir edersiniz. (s.54-55) 

    İhtiyarın “Olmayan kaldı mı?” sözleri olayın vehametini açıklıyor, başka söze ne hacet.

    Yunanlılar Uzun süreli kaldıkları Eğret’te beğendikleri evleri gasbedip kendi konaklamalarında kullanmışlar; bunun dışında tarihi eser niteliğindeki Han’ı yemekhane, Goca Cami ve Cuma Camisini hastane olarak kullanmışlardır. Hanın yanına yaptırdıkları bir sahneyi sinema-tiyatro olarak kullanmışlar, bu sahne 60’lı yıllara kadar orada öylece kurulu durmuştur. Ayrıca bir sahra hastanesi oluşturmuşlardır. Kayıtlarda görünen mahkemenin ise hangi binada veya nerede olduğu anlaşılamamıştır. İşgal günlerine şahit olanlardan duyduğumuza göre, Böbülerin Kuyunun bulunduğu meydanda mutfak bulunuyordu, yemek artıklarından bazen çocuklara veriyorlardı. O bölgede 50’li yıllarda hendek ve temel kazımı yapıldığında paslanmış çatal kaşık gibi malzemeler bulunurdu. Yine angarya ile şimdiki düğün salonunun bulunduğu meydana at barınağı yaptırılmıştır. Bütün bunlar yapılırken cinayetler, dayaklar, tecavüzler, gasplar eksik olmadı.

    İşgalden hemen sonra köylünün hayvan varlığına dair bir liste yapmışlar. O gün için muhtar kim ise onu zorlamış olabilirler. Ayrıca daha ilk günden işbirliği yapmaya teşne olanlar da yardımcı olmuşlardır. Büyükbaş, küçükbaş hayvanlar, koşum hayvanları hatta kaz-tavuk gibi kümes hayvanlarından kimde ne varsa tespit etmişler. Bunun niye yapıldığı malum iken bazı safdiller pek anlam verememişler; ama ertesi günden başlayarak sırayla "Sen bugün danayı getir, sen yarın iki koyunu" diye bunları ellerinden almaya başlayınca  gerçek niyetleri anlaşılmış. Gidene kadar köyde pek mal maşat kalmamış. Allah var, koşum hayvanlarına pek dokunmamışlar, onları daha çok angarede kullanmayı tercih etmişler. 

    Köylünün tarlada çalışmasına da pek ses çıkarmamışlar. Yalnız bunu insaniyetlerinden değil biraz da korkularından öyle davrandıkları söyleniyor. Böbülerin Ömer Kabadayı'dan nakledildiğine göre, çift sürerken kendisine doğru iki Yunan jandarması yaklaşıyor. İkiye karşı bir ve silah olarak da elinde sadece örendire olmasına rağmen yollarını değiştirip uzaklaşıyorlar. Bu münferit olay bir yana, kaçarken hem kırda hem harmanda hem de köy içinde yakabildikleri her şeyi ateşe vermekten de geri durmamışlar.

KAYNAKLAR

İç Egede Felaket Ve Zafer, Cengiz Çetintaş, 2017
Afyonkarahisar’da Yunan Zulmü, Yusuf İlgar, Afyon 2020
İşgal Günlerinde Afyonkarahisar, Hasan Özpunar, Afyonkarahisar 2011
Türk İstiklal Harbi, Cevdet Kerim, İstanbul 1925

Kır Çeşme ve Kuyuları

Anıtkaya'da köyiçindeki kuyu ve çeşmelerden daha önce söz etmiştim. Bunlardan daha fazlası Anıtkaya'nın geniş arazisine yayılmış vaziyettedir. Nispeten yeni dönemde, 100-150 yıl öncesinde açılmış olan bu su kaynaklarının yanında geçmişi bilinmeyecek kadar uzak zamanlara dayananları da vardır. Birçoğunun Tahrir Defterlerinde bahsedilen çiftliklerin merkezini oluşturduğu tahmin ediliyor. Bazıları hakkında da pek bilgi yok. Elimden geldiğince çeşme olsun, kuyu olsun bu su kaynaklarını tanıtmaya çalışacağım. Zaten kuyuların çoğu da artık kullanılmıyor, bari adı ve hikayeleriyle geleceğe aktarılsınlar.

    1.Omarcık Çeşmesi: Omarcıklar sülalesi (Ömercik) tarafından yaptırıldığı açıktır. Ne kadar eski olduğuna dair bir bilgi yok. Köyün 2 kilometre kadar kuzeydoğusundadır. 2 metre yüksekliğinde yüzü batıya dönük gövde başlığı vardır. Başlığın alt kısmı çevreden temin edilen çeşitli arkeolojik kalıntılarla süslenmiş, üst kısmı ise Ayazin taşına kaba bir kemer işlemesi ve onun üstüne siper şeklinde inşa edilmiştir. Bu kaba ama içten yapının güzel görünümünü bozacak şekilde beyaz mermere yazılmış anlamsız bir tabela asılmıştır. Suyu yıllardır sürekli dolu akan üç lula ve 10 metre kadar güneyinde takviye bir lula olarak hala akmaktadır. Bu su oldukça soğuk ama kabadır. Çok içildiğinde dudakları gavlatır.

    2.Gavas Guyusu: Aşağı Dandır'a giden yolda, Söğütcük'ü aştıktan hemen sonra daha Akyokuş'a varmadan soldaki bir küçük çimenliktedir. Çalışırken oldukça heybetli sereni şimdi aynı heybetiyle yere serilmiş vaziyette. Yakınlarında bir yere artezyen açılıp beslemeli tulumba konulmuş, belli ki hayvan hayvanlar bu tulumba suyu ile sulanıyor. Kuyu gibi, çevresindeki mera da ölmek üzere; zira tırtıklaya tırtıklaya herkes bir parçasını tarlasına katmış. Devlet görevlilerinin muhafızlığını yapan kimseye kavas denilirmiş. Tarihte bu görevde bulunmuş biri tarafından yaptırılmış veya böyle birinin işlettiği çiftlik sınırları içinde bulunmuş olabilir. Gavaslar sülalaesinin atalarınca da yaptırılmış olabilir, kesin bir malumatım yok.

    3.Çorbeci Guyusu: Eski karayolunu takiple güney istikametine inildiğinde, yolun sağında iki fabrika arasında bir kuyu. Çatal direğinin bir çatalı düşmüş; ama direk gövdesiyle  seren sağlam. Zikge büyüklüğündeki demir çubuklar uçlarındaki halka kıvrımlarıyla birbirine bağlanarak zincir oluşturulmuş. Çoğu serenli kuyunun zinciri bu tipteydi. Kuyunun bileziği, ana yalağı ve aharı öylece duruyor. Aslında tek eksiği su... İçinde su olsa bir kuyudan başka ne beklersin ki... Yarım asır önce baharda ağzından taşıyordu suyu... Abartmış olabilirim; ama uzatsan uvuçlayıp alabilirdin suyu, burası gerçek. Küçükken bu kuyuyla ilgili aklıma doğal olarak çorba gelirdi. Çorba pişiriyorlar, satıyorlar filan...  'Çorbacı'nın bir askeri rütbe olduğunu sonradan öğrendik tabi. Hacalilere eskiden Çorbeciler derelermiş; kuyu da onların ataları tarafından yaptırılmış. Resimde yeni sürülmüş görülen tarla, eskiden kuyunun meydanıydı. Şu haliyle neredeyse kuyuyu yutacakmış gibi görünüyor.

Üyük (Maltepe)

     Höyük'e Eğret'te "üyük" derler. Yalnız bu kelime burada bir özel isimdir. Köyün merkezi sayılan Galip Bey Caddesinden 1 kilometre kadar kuzeyde, Alagır ile aynı hizada bir tepeciğin adı.

    Yüksekliği 25 metre kadar, 50 metre çapında bir konik yığıntı düşünün. Bu kelimeyi özellikle seçtim, çünkü yığma bir tepe. Yani suni, yani tümülüs. Resmi kayıtlarda Maltepe olarak geçiyor. Bu sebeple olsa gerek, Üyüğün daha kuzey tarafları mevkiye de halk arasında "Maldepesi" veya "Maldepeleri" deniyor. Hiç alakası olmayan bir tarafta, Çerkez'e doğru bir mevkinin "Üyükyolu" adını almasına ise hala bir anlam verebilmiş değilim.

    Konik yüzeyine ağaçlandırma amacıyla sekileme yapılmış; ancak sekilere dikilen ağaçlar tutmamıştır. Güney tarafındaki yarım baklama dilimi şeklindeki üçgen alana Deli Mısdık (Mustafa Erdem) zamanında dikilen çam ağaçları şimdi görkemli bir boya erişmiştir. Tepedeki iğde ağaçları ise kendine has rengiyle manzaraya farklı bir yeşil ton çeşnisi katmaktadır. Bütün bu ayrıntılar resimde farkedilecektir.

    Tescilli Kültür varlıkları kapsamındadır. Bilimsel tespitlere göre: "İlk Tunç Çağı III. evre yerleşmeleri arasında sayılmaktadır... Çevresinde ve eteklerinde define arayıcılarına ait çukurlar görülmektedir. Afyon Müzesi'nde (E.766 env.no) yer alan kap ise höyüğün yanındaki tarlada bulunmuştur... Önemli bir yerleşim yeridir. Olasılıkla İTÇ'de büyük bir yerleşmeyi bünyesinde barındırmaktadır. Yerleşme; 2005 yılında Frig Vadisi Turizm Kuşağı Projesi kapsamında yapılan arazi çalışmaları sırasında tekrar belgelenmiştir..." 

    Kral mezarı olarak yığıldığına, yüzyılların törpülemesiyle tepenin oturduğu ve kuzeydeki mezar kapısının kaybolduğuna inanılmış bu yüzden hep bilinçsiz definecilerin hedefinde olmuştur. Kuzeybatı tarafındaki tarafında bu kazılar sebebiyle oluşan deformasyon, resimde kavak ağaçlarının gediğinden seçilebilmektedir. 

    Definecilikte her hazinenin koruyucusu bir tılsımın varlığına dair efsaneler pek meşhurdur. Bunlar daha çok koruyucu varlık olarak yılan veya ejderha olarak karşımıza çıkar. Üyük de bir Kral veya soylu mezarı olduğuna göre, mevta hazinesiyle birlikte gömülmüştür. İşte yapılan kazıların amacı bu hazineye ulaşmak. Acaba hazine koruyucusu varlık nerede? Tabi ki Üyük'te ve bu çevreden pek ayrılmıyor. Tümülüsün doğu tarafından geçen Eğret Çayının etrafı ağaçlık ve verimli bahçelerden oluşuyor. Köylü bu mevkiye Üyüğaltı (Üyük Altı) diyor. İşte hazinenin muhafızı koca yılan bu bölgede yuvalanmış.

    1970'li yıllarda birkaç ihtiyardan bu yılanın büyüklüğüne dair bazı şahitlikler işitmiştim. Müdüroğlu (Mehmet Ali Eşiyok) "Senin belin kadar kalın" demişti. Daha ilginç bir söylenti ise 1990'ların sonundaydı. Sabah kamyonetle Üyüğaltı'na çaprazlama inen yoldan geçmek isteyen işçiler yolun ortasında bir engelle karşılaşıyorlar. Kesilen bir söğüt ağacının koca dalı boylu boyunca yolu kesecek şekilde unutulmuş. Sorumsuz insanlara kızan şoför yanındaki işçiden inip yolu açmasını istiyor. İşte o işçi diyor ki "Eğilip söğüt ağacını çekmek istediğimde o koca dal kayıverdi ve bir anda kayboldu. Uzun diken ve otları sağa sola yara yara ilerleyen bir hareket uzaklaşıp kayboldu. İçim ılıyıvermişti, öylece kalakaldım." O işçiler o gün işi bırakıp bir daha uğramıyorlar.

    Genel Kurmay Başkanlığının ihalesiyle Üyük'te bakım yapan işçilerdi. Üyük'ün Genel Kurmayla ne alakası var ve ne bakımı, ne tamiri yapılıyor, derseniz asıl konuya geliriz. Üyük son asırda şehitlik olarak kullanılıyor ve doğrudan Genel Kurmaya bağlı. Son asırda kazandığı ilgi ve önem bundan kaynaklanıyor. Büyük Taarruzun Süvari Kolordu Komutanı Fahrettin Altay, kendisine bağlı orduların 28 Ağustos 1922 günü bu bölgede yaptığı çarpışmalar ve verilen şehitler anısına zaferden hemen sonra Üyük'e bir anıt diktiriyor ve burası şehitlik ilan ediliyor. Bundan böyle her 28 Ağustos günü burada halkın da coşkulu katılımıyla resmi-askeri tören düzenleniyor.

    Üyük, Afyon-İstanbul karayolunun hemen kenarında, şehitlik ise bu yola bakan batı tarafına  yapıldığından gelen geçenin de sair zamanlarda yoğun ilgisini yakalıyor. Bunun üzerine Karayolları Genel Müdürlüğü 1972 yılında orijinal anıttaki eski yazılı kitabeyi yeni harflerle mermer tablolara kazıttırarak şehitliğe eklemeler yaptırıyor. Malesef yeni İstanbul yolu köyün dışına alınınca Şehitliğe ilgi de günden güne azalıyor.

    Üyük ve Şehitlik hakkında derli toplu ve derinlemesine bir araştırma bilgisi yok. Anıtkaya halkının da bilgisi oldukça yüzeysel. Göze çarpan ilgisizlik ise çok rahatsız edici. Kazara Şehitlik ziyaretine gelen yabancıların, köy halkındaki bu ilgisizlikten yakındıkları sosyal medya paylaşımlarını görünce ben daha çok rahatsız oldum. Buna karşın yetkililerin Üyük'teki şehitlik ve çevresinin bakımına gösterdikleri yakınlık ise ümit verici.